Татарстан Республикасы Яр Чаллы ш?h?ре Башкарма комитеты м?гариф идар?се муниципаль бюджет гомуми белем бир? учреждениесе “60 нчы урта гомуми белем бир? м?кт?бе”
Башкаручы:
I категорияле татар теле ??м
?д?бияты укытучысы
Попова Г?лниса Гаян кызы
Сочинение “Туган ягым”
Минем туган ягым –Татарстан Республикасы. Мин Татарстанны? и? матур ?иренд? – Яр Чаллы ш???ренд? яшим. Яраткан ш???рем Чулман елгасы буенда урнашкан. Туган ягым табигате к??елем? ятышлы. Табигатьне? ??йге вакытын бер с?з бел?н ген? ?йтеп бетереп булмый. Б?тен ?ирд? к?б?л?кл?р оча, кошлар сайрый, кызарып ?ил?к-?имешл?р пеш?, ч?ч?кл?р ата. Аларны? ниндил?ре ген? юк:кызыллары, з??г?рл?ре, ап-аклары, сарылары…Кошларны? сайравы, ?йтерсе?, мо?лы к?й кебек. ? к?б?л?кл?рне? канатларындагы р?семн?рне к?рс??, шаккатырсы?. ?ил?к-?имешл?рне? т?ме ген? ни тора… ?йтеп бетергесез т?мле ??м татлы.
Шундый бай ??йд?н со? мул к?з ?ит?. Агачлар алтынга киен?, ?ир ?сте сап-сары х?тф? бел?н каплана. Мен? шул вакытта кешел?р ?зл?ре ?стерг?н у?ышларын ?ыя башлыйлар. К?зге урманга керс??, аны? матурлыгына кызыгырсы?. Шуны? х?тле т?с байлыгын беркая да к?р? алмассы?.
Алтын к?зд?н со? ап-ак кыш ?ит?. Ул ?зене? кил?ен карлы бураннар бел?н белгерт?, ?ир ?стен ап-ак ашъяулык бел?н каплый.Шул вакытка инде агачларда ?зл?рене? к?зге к?лм?кл?рен салган булалар. Кыш аларны ак б?ск? киендер?. Кызганычка каршы, кышын кояш ?ылытмый, ?ил?кл?р д? пешми, кошлар да сайрамый. Алай да, кышны? яхшы яклары да бар. Кыш к?ненд? туйганчы чанада, ча?гыда, тимераякта шуып була. ?г?р д? инде ча?гыда урманга китс??, син д?ньяда и? б?хетле кеше булырсы?. Тынлык… Карда шуа торган ча?гы тавышы гына ишетел?. Шул минутларда шундый р?х?т булып кит?. Шулай к??ел ачканда кышны? узып кит?ен сизми д? каласы?.
Яз ?итк?ч, карлар эри, челтер?п- челтер?п г?рл?векл?р ага башлый. Табигать кышкы йокыдан уяна. К?зд?н ?ылы якларга китк?н сандугачлар, тургайлар, сыерчыклар, карлыгачлар кайталар. ? и? беренчел?ре булып, кара каргалар килеп ?ит?л?р. Кара каргалар кайтса- яз ?иттк?н диг?н с?з. Яз к?ненд? агачлар я?адан яшел к?лм?кл?рен киял?р, матураеп кит?л?р.
Нинди ген? туган илем табигате к?рк?м булмасын, кешел?р аны ??лл?мич? зур зыян китер?л?р. Табигатьне бер д? сакламыйлар. ? бит табигать булмаса, без д? булмас идек бит. ?йд?гез, дуслар, аны саклыйк, бер д? аны кыерсытмыйк. Табигать шундый матур булып калсын, ??рвакыт безне? к??елебезне шатландырып торсын. Мин ?ир шарыны? и? и? ямьле урынында яшим, шу?а к?р? туган ?иремне бик яратам.
Сочинение «Яратам сине, туган як»
Яратам мин туган илемне,
Яратам мин туган телемне,
Яратам мин туган ?иремне,
Яратам мин туган ?емне,
гаил?мне, ?ниемне, ?тиемне, д?? ?ниемне, д?? ?тиемне ??м н?ни бертуган се?елемне. Мин, Л?йс?н Илгиз кызы Сейдгазова, Пенза ?лк?сене? Лопатино районы иске Вершаут авылында яшим. Мин ?ирг? татар кызы булып тууыма бик горурмын. Мин ?земне? туган телемне яратам, ч?нки ул ?нием, ?тием, ?би-бабаем теле. Без ?йд? татар теленд? ген? с?йл?ш?без.
Безне? Вершаут авылында м?кт?п, м?д?ният йорты бар. М?д?ният йорты каршында зур ??йк?л басып тора.Ул Б?ек Ватан сугышы кырында ятып калган авыл батырларына, безне? ирекне саклаучыларга багышлап салынган. Б?ек ?и?? к?ненд? шул ??йк?л янына балалар, укучылар, авыл халкы ?ыелып аларны иск? алалар.
Безне? яш?г?н ?иребез – авылыбыз бик матур. Авылыбызны б?тен ягыннан урманнар уралган. «Урманнарда кура ?ил?к т? ?ир ?ил?к, к?з ачып йомганчы ?ыярсы? бер чил?к». Ул ?ил?кл?р шулкад?р т?мле авызда эреп кит?. Туган ?иремд? ?ск?нг?ме ?лл? ми?а шулай тоела? Андый т?мле ?ил?кл?р безд? ген? ?с? кебек, алардан бер д? туймыйсы? сыман. ? к?з к?не бай урманнар безне т?рле-т?рле г?мб?л?р бел?н б?л?кли.
Авылны? бер почмагында зур к?л ??елеп ята. Ул балыкка бай. Яз, ??й к?нн?ренд? к?лг? бик к?п булып акчарлаклар килеп т?ш?. Нинди к??елле шул акчаларны? к?лг? чумып-чумып балык тотуларын карап торырга!
Яз ?ит? бел?н яшел чир?мд? б?л?к?й ген? каз,?рд?к б?бк?л?ре шул ?л?нне ашап, й?гереп й?рил?р, ? ??й к?нн?ре к?л ?сте ап-ак булып кит?, ?йтерсе?, к?л ?стен? ак кар яуган. Бу авыл халкыны? казлары, ?рд?кл?ре й?зеп й?рил?р. ? к?з ?итк?ч, ??р ?йд? каз ?м?л?ре оештырыла. Кызлар казларны чил?кк? т?яп, к?янт?л?рг? тагып, чишм?г? казлар юарга т?ш?л?р. ? кичл?рен кызлар, ?м? булган ?йг? ?ыелышып, т?рле уеннар уйный, ?ырлар ?ырлый, егетл?р гармун суза. ?ай, к??елле д? инде шул чаклар! Без, авыл балалары, сыйланып, т?мле ризыклар ашап р?х?тл?н?без.
Б?лки, ул ми?а гына шулай тоела!? Мин уземне? туган ?иремне бик яратам, ч?нки бик матур, бик с?йкемле минем туган авылым, аны? чылтыр-чылтыр аккан чишм?л?ре, ул чишм?л?рне? сап-салкын сулары. Алар шундый т?мле! Ул суларны эчк?ч, ?аны? р?х?тл?неп кит?, яшисе килеп тора! Ул судан ?ич т? туймысы?, шундый т?мле минем авылымны? чишм? сулары!
Май аенда безне? авыл ап-ак к?лм?к киг?н т?сле була. Т?рле ?имеш агачлары ч?ч?кк? т?рен?. К?р?се иде шул вакытта, нинди матур безне? яш?г?н ?иребез! Т?нн?р буена сандугачлар сайравын утырып ты?лыйсы кил?. Шул вакытта чикерк?не? кычкыруы да си?а башка т?рле булып тоела. Ул инде к??ел к?т?ренке булуга шулайдыр, минемч?.
??й к?не алмаларын, чиял?рен й?зеп кен? ?лгер. Авылда мал-туарга печ?н ?ыйган вакыт килеп ?ит?. Хуш исле печ?н исл?ре яулап ала, син ул исне сулап туймыйсын. ? кырларда ??й к?не ашлыклар к?кр?п ?с?. Алар т?рл? вакытта т?рле т?ск? кер?. Бер карыйсы?, ди?гез кебек яшькелт-з??г?р ул, ? икенчел?п караганда – кояш кебек, ?ылытып сары т?ск? керг?н. К?з ?итк?ч, кырга комбайннар чыга, иген т?ялг?н машиналар кырдан бертуктаусыз авылга я?а ?ыйган урожайны ташыйлар; аннары ул элеваторларга кит?. Безд? ?ск?н ашлыктан ипи-печенье, тортлар, ??м башка т?рле ризыклар пешер?л?р.
Безне? авылда к?п еллар элек руслар бел?н татарлар яш?г?н. Авылны? бер почмагы «рус очы» дип аталган. Рус балалары да татар балалары да бер м?кт?пк? й?рг?н. Руслар ??м татарлар берг?л?шеп бик тату яш?г?нн?р, эшт? д?, ялда да берг? булганнар. Х?зер инде авылыбыз – татар авылы.
Нинди р?х?т ?зе?не? туган-?ск?н ?ире?д? яш??! Ходай сугышларыннан сакласын, к?гебезне кара кайгылы болытлар капламасын инде.
?ади Такташны? “Мокомай”поэмасыннан юллар иск? т?ш?:
Бер ?ирд? юк андый ак каеннар,
Бер ?ирд? юк андый урманнар,
Бкр ?ирд? юк камыш сабаклары-
мондагыдай шаулый торганнар…
МБОУ “СОШ №28”
Сочинение.
Туган авылым.
Эшл?де:
7 А сыйныф укучысы,
Ху?ина Л?йл?.
?ит?кче: Галимова
Л?йс?н Р?шит кызы.
Яр Чаллы, 2012 ел.
Сочинение.
Туган авылым.
??р кешене? й?р?ген? якын, ?анына ?и?еллек бир? торган яраткан урыны була. Минем ?чен – туган авылым. Туган ягын, авылын яратмаган кешел?рне мин к?з алдыма да китер? алмыйм. Яшьлекл?ренд? авылын ташлап чит ?ирл?рг? китк?н кешел?р д?, туган туфракларын сагынып, аны? табигатен? сокланып, ?ырлар, шигырьл?р язалар. Якташ шагыйребез Р. Ф?йзуллин да “Кайту” шигыренд? туган авылын ничек сагынуы турында яза:
Р?х?тл?неп аунадым бер
Туган як кырларында!
Кулларымны куеп тордым
Чишм?не? парларына.
Р?х?тл?неп таптап й?рдем
Бала чак сукмакларын,
Иск? т?шереп, гомеремне?
Татлы т?шт?й чакларын…
Мин д? к??елемн?н туган ягымны яратам, аны? г?з?ллеген? сокланам. Минем авылымны с?йм?слек т? т?гел шул: ул, минемч?, б?тен д?ньяда бер ген?, бары тик бер ген?!
Авылымны ике яктан бай матур таулар, калкулыклар кочаклап алган.
Талгын ?ил иск?нд?, болын ?стене? дулкынлануыннан к?зе? ала алмый торасы?. Нинди ген? ч?ч?кл?р юк анда! ?йтерсе? табигатьт? булган бар т?сне шунда ?ыйганнар. Искиткеч г?з?ллек! ?н? шул болын ?стенн?н ?крен ген? ирт?нге кояш к?т?рел?. К?т?рел? д? ила?и нурларын, б?тен яктылыгын авылга сиб?. ?кияти манзара эченд?ге авылым к?нн?н-к?н матурлана, яшелекк? к?мел?. Мин авылымны бик нык яратам!
И туган ягым, нинди г?з?л син!
План.
I. Баланы туган ?ире назлый.
1. ?нием с?зл?ре: «Туган ?ире?? м?рх?м?тле бул, ата-баба нигезен онытма!»
2. Авылым ?янкел?ре.
3. Ага чишм? чылтыр-чылтыр.
II. Авылым — г?з?л бакча.
1. Табигатьне саклыйк!
2. Тарихтан бер с?хиф?.
III. ?ырым си?а булсын, туган ягым!
Китс?м туган яктан,
Читт? б?хет тапмам —
Яш?рмен гел ?анны телг?л?п.
?ырлыйм туган якта,
?ырлыйм сезне? хакта,
Каеннарым бел?н берг?л?п.
Р. Ми?нуллин.
Бала д?ньяга кил?, беренче тапкыр туган нигезенд? ?зене? тавышын я?гырата. Бу вакытта ?ле ул берн?рс? а?ламаса да, ?ни назын тоеп, ата-баба нигезенд? яши башлый. Кызарып чыккан кояшка карап, к?зл?рен ача, ?й т?ренд?ге кошлар сайравына елаудан туктый; я?гыр яуганда, й?зен? с?ерсен? билгел?ре чыгара. Анасы да баласыны? к?л?ч, шат й?зен к?реп, бишек ?ырын к?йли, кытыршы куллары бел?н баласын назлый, чын к??елд?н изге тел?кл?р тели.
Мин д? кечкен?д?н ук ?ни назын тоеп, аны? с?зл?рен? колак салып ?стем. ?нк?емне?: «Туган-?ск?н ?ире?? м?рх?м?тле бул, аны булдыра алганча ярат. Ата-баба нигезен онытма!» диг?н с?зл?ре х?терем? бик тир?нтен уелып калганнар. Ничек со? инде шундый г?з?л табигатьле, газиз туган ягы?ны яратмаска м?мкин!?
Мин авылда тудым. Сабый чагымда челтер?п аккан чишм? тавышын да, талларга кунып сайраган сандугач тавышын да ишеттем, йолдызлы к?кне, тулган айны к?реп сокландым. Безне? авылны? табигате искиткеч матур. Мин, капка т?бебезг? чыгу бел?н, ?земне яшел х?тф? ??елг?н ?ирг? баскан кебек хис ит?м. Б?бк? ?л?нн?ре, вак ромашкалар, сары ч?ч?кл?р ?зл?ре ?к мине бер сихри д?ньяга алып кереп кит?л?р. ?зем яшел чир?мн?н атлыйм, к?зл?рем тир?-якны к?з?т?. ?н? якында гына бормаланып инеш ага. ??й к?нн?ренд? анда каз-?рд?к тавышлары ишетел?.
Инеш буенда ?янкел?р ?с?. Алар яз к?не аксыл-яшел т?ск? кер?л?р, ??й башында яшел яфракларга т?ренеп, авылга ямь бир?л?р, кичл?рен кошларны? матур тавышлары б?тен су буен ?анландыра. Кичке сабантуй да инеш буенда уза. Яшьл?рне? шат ?ырлары, уеннары бел?н су буе г?рл?п тора.
Бормалы инешл?р, карт ?янкел?р шагыйрьл?рг? ил?ам бирг?н. Сибгат Х?кимне? «Минем таныш ?янкел?р» шигыре туган ягын сагынучыларга атап язылган кебек:
Сезг? энд?шми, мин кемг?
Энд?шим, ?янкел?р?
?итте минем д?, сезне? к?к,
Картайдым, дияр к?нн?р, —
ди шагыйрь.
Кешене? гомере башланып китк?н кебек ?к, инешне? д? башлангычы бар. Бу — чишм?л?р. Чишм?, тау астыннан к?меш к?зе бел?н ?ирне тишеп, бик зур кыенлыклар бел?н саркып чыга, б?др? дулкыннар ясап, ?крен ген? ага. Аны? к?меш сыман тамчылары кояш нурлары астында эн?е б?ртекл?ре кебек ?емелдил?р.
Чишм?л?р… Кемне? ген? к??елен? ил?ам салмый да, кемг? ген? канат куеп, хыялларын ?стерми ик?н со? алар?! Шагыйрь Равил Ф?йзуллин туган ягы, туган йорты турында к?п яза. «Туган ягым» диг?н шигыренд? ул болай ди:
Минем д? бар ?зем ?чен
шундый як — Туган ягым:
Дога и?г?н ??р т?шенн?н
чишм?л?р чыга аны?!
Авылыбыздагы зират яныннан ага торган чишм?не «Изгел?р чишм?се» дип атыйлар. Бу чишм?не? суын эчс??, т?не?? ниндидер сих?т алган кебек буласы?.
Авыл башына чыгуга, зифа каеннар яфракларын шаулатып, сары алкаларын селкетеп, безне каршы алалар. Бу каеннарны кайчандыр безне? бабаларыбыз утырткан. Читк? китк?н кешел?р ?з авылы каеннарын сагыналар. Х?с?н Туфанны? 16 ел гомере читт? ?т?. Туган ?ирен? м?х?бб?те, сагыну хисл?ре и?атына к?ч?.
Ак каеннар азмы далаларда,
Япандагы олы юлларда…
Беркайда юк, л?кин сезне? сыман
Сагындырган каен, — беркайда! —
дип ?зг?л?н? ул.
Авылны? матурлыгы, г?з?ллеге турында авылыбыз шагыйре Илсур абый болай дип язды:
Ераклардан сагынып кайтам,
Туган авылым сине.
Ки? кырлары?, басулары?
Каршы ала мине.
Авылым урамнарында
?с? матур таллар.
Берсенн?н-берсе яктырак
Ата безд? та?нар.
Бу шигырь юллары, х?зер к?йг? салынып, авылны? гимны кебек, б?тен кич?л?рд? я?гырый.
Зифа каеннардан со? ки? басулар башлана. Бу басуларда игенн?р к?кр?п ?с?. Каерылып ?ск?н тук башакларга карап, кемн?р ген? сокланмаган, кемн?рг? ген? ил?ам килм?г?н! Ирексезд?н ?ырлап ?иб?р?се кил?:
Игенчене? у?ганлыгы,
Игенчене? хезм?т яме,
Игенчене? тырышлыгы
Кырларыннан к?рен?.
Авылдан ерак т?гел урманнар бар. Урман яшеллеге, саф ?авасы, ?ырчы кошлары бел?н ?зен? гашыйк ит?. Урманны б?тен кеше д? ярата торгандыр дип уйлыйм мин. Тукайны? «Ш?р?ле» поэмасындагы т?б?нд?ге юллар безне? авыл урманы турында язылган кебек:
Бик хозур! Р?т-р?т тора гаск?р кеби чыршы, нарат;
Т?пл?ренд? ятканым бар, х?л ?ыеп, к?кк? карап.
??й к?не урман кешел?рне ?зен? тарта. Ял к?нн?ренд? т?ркем-т?ркем д?, ялгыз да кешел?р урманга агылалар. ??й уртасында урман аланнарында чалгы тавышлары ишетел?. ? к?з кешел?рне ?зене? сап-сары чикл?векл?ре бел?н кин?ндер?. Минем туган авылым Биектау районына кер?. Аны халык теленд? «ак каенлы Биектау» дип й?рт?л?р. Районда каен, нарат урманнары шактый. Тик урманнарга керг?ч, киселг?н агач т?пл?рен, ташланган ч?пл?рне к?реп й?р?к ?рни. Сулыклар да бик к?п, л?кин промышленность предприятиел?ренн?н агып чыккан сулар аларны пычрата, г?з?л табигатьне? ямен ?иб?р?.
Табигатьне пычрату, а?а саксыз карау иманлы кешел?рд? борчылу уята. Табигатьне саклау проблемасы ?. Баяновны? «С?ях?тнам?» поэмасында к?т?рел?. ?с?рне? герое Кама буйлап с?ях?тк? чыга. Кама буендагы авыллар югалган. Яшьл?р булмагач, авылны? кил?ч?ге булмый. Авыл бетс?, табигать т? ярлылана. Кама буенда кыр казлары к?ренми, кыр ?рд?кл?ре кычкырмый. Су буе м?ет чыккан йортны х?терл?т?. Автор ?зене? бала чагын х?терли. Яланаяк й?рг?н болыннарны сагынып иск? ала. Тик бу болыннар аша х?зер торбалар узган. Бик к?п зиратлар аша дамбалар ?тк?релг?н. Милли а? к?нн?н-к?н югала бара. Халык иманыннан яза, телен оныта. Заманга ияреп, к?йл?р д? ?зг?р?. Шул к?йл?р тавышы астында сыкрап, бик к?п урманнар ?ирг? ава.
?. Баянов кешелек д?ньясын саклап калырга чакыра. С?ях?тнам?не? ахырын ул болай т?мамлый:
Ча? кагам мин:
— Бар халыклар!
Барлык тел?к-гад?тл?рне
Буйсындырып бары акылга,
Кул бирегез бер-берегезг?
?ир хакына, яш?? хакына!
М?ск??д?ге татар галиме Вил Мирзаянов атом-т?ш коралын законсыз файдалануны фаш итте. Шуны? ?чен ул кулга алынды. Халык соравы буенча аны азат иттел?р.
Кешел?р! ?йд?гез ?ле, табигатьк? карата бераз м?рх?м?тлер?к булыйк! Аны саклап калу ?чен бар к?чебезне кызганмыйк! Табигать ??м б?тен гал?м ки?леген саклап калу — безне? бурыч.
Туган ягымны? г?з?л кешел?ре, гыйбр?тле тарихы да бар.
Шамил Р?кыйповны? «Та?нар ?аман матурмы?» ?с?ренд? сур?тл?нг?н Гыйльфан Батыршин — безне? авылныкы. А?а ?тк?н ел авылда ??йк?л куелды.
Халкыбызны? милли горурлыгы булган композитор Салих С?йд?шев т? безне? районнан. Аны? туган авылы ?бр?д? музей ачылды.
Авылыбыздан ерак т?гел Камай авылы бар. Бу авылны? к?нчыгыш ?лешенд? тарихчы, археолог Равил Ф?хретдинов казу эшл?ре алып барды. Монда к?п кен? борынгы эш кораллары, биз?н? ?йберл?ре табылды. Табылган ?йберл?р Камаево авылында ачылган тарихи музейга куелган. Без бу музейда май аенда булдык. Экспонатлар арасында кабер ташы бар. Бу таш XIII гасырлар тир?сенд? бер д?рвишне? хатынына куелган таш булып чыкты.
Бу тир?д? Иске Казан ш???ре урнашкан булган. Вакытлар узу бел?н, ш???рне? нигезен Казансу елгасы ашап бетерг?н. Бу елга ?зе д? бик к?пне к?рг?н. Г?лшат З?йнашеваны? «Казансу» шигыре шул турыда.
Казан суы ?сл?ренд? акчарлаклар уйныйдыр.
Акчарлаклар ел да кайта,
?тк?н гомер кайтмыйдыр.
?й, Казансу, Казансу!
Гомерл?ре ямансу.
Азатлык ?чен халкымны?
Кан-яшьл?ре тамган су, —
диг?н юллар Иван Грозный яулары вакытында т?гелг?н яшьл?р, каннар хакында с?йли.
Туган ягым г?з?л д?, аны? кешел?ре д? минем к??елг? якын тоела, ??р кеше д? шулай уйлыйдыр. Туган як ?ырларга к?чк?н. Туган як турында язучылар зур к?л?мле ?с?рл?р язалар. Г. Б?шировны? «Туган ягым — яшел бишек» диг?н ?с?рене? исеме ген? ни тора! М. М??диевне? «Торналар т?шк?н ?ирд?» ?с?ре туган ягы ??м аны? кешел?рен? багышлап язылган. Гадел Кутуй «Сагыну» н?серенд? чит илд? й?рг?н солдатны? сагыну хисл?рен сур?тли. «Аны? ?реме д? б?ген ми?а шифа булыр иде», — ди. Б?ген ?ле мин авылда яшим. М?кт?п бел?н хушлашу к?нн?ре ?ит?. Тел?гем — укуымны д?вам ит?. Кая гына барсам да, туган ягым, ?ти-?ни йорты ми?а якын да, газиз д? булыр.
?земне? туган ягыма булган хисл?ремне шигырем бел?н белдер?м:
Туган ягыма
Офык читл?ренн?н ?крен ген?,
Матур булып синд? та? ата.
Урамнардан узган к?т?л?ре?
Хезм?т к?нен синд? уята.
Ирт?к торып, ?г?р кырга чыкса?,
Ишет?се? тургай мо?нарын.
Ишет?се? бодай, арышларны?
Ирт?нге саф ?илд? шаулавын.
?н? кара! Барлык игенн?р д?
Елмаялар кояш ягына.
Кем сокланмас шушы матурлыкка
Ия булган туган ягыма!
Туган җирем дуслык иле
Һәрбер милләт аның гөле
(Милләтләр дуслыгына багышланган аулак өй
күренеше)
Максат: Балаларда татар халкының гореф–гадәтләренә,
хезмәтенә, сәнгатенә, тарихына мәхәббәт, башка милләт кешеләренә хөрмәт,
дуслык, толерантлык хисләрен тәрбияләү.
Җиһазлау: Авыл өе күренеше. зал бәйрәмчә бизәлә — чиккән сөлгеләр, өстәлдә
самовар белән чашкалар, кунаклар утыру өчен урындыклар куелган
Талгын гына халык көйләренә тезмә яңгырый
2 татар кызы бүлмәне
тәртипкә китереп, җыештырып йөриләр. (Бер берсе белән сөйләшәләр)
1 нче татар кызы: Озакламый дусларыбыз килеп тә җитерләр инде.
2 нче татар кызы: Бу дуслык кичәбезне истә калырлык итеп,
күңелле үткәрергә кирәк. 1 1 нче татар кызы: Әзерләп бетердек бугай.
Өебез бик матур, чиста булды. Чәйләребез кайнап утыра (самоварны серткәли)
2 нче татар кызы: Кунакларыбызны сыйларга чәк – чәгебездә
әзер.
1 нче татар кызы: Дусларыбыз килгәнче кунакларыбызны каршы
алыйк.
2 нче татар кызы: Хәерле көн хөрмәтле кунакларыбыз!
1 нче татар кызы: Исәнмесез! Исән — сау гына килеп
җиттегезме? Без Сезне үзебезнең аулак өебездә күрүебезгә бик шатбыз. Бүген бездә аулак өй. Аулак өй турында
ишетмәгән кеше сирәктер. Ишеткәнегез булмаса, әйдәгез аулак өйгә рәхим итегез,
без сезне аулак өйгә чакырабыз, әби-бабаларыбыздан калган йола, уен,
бәйрәмнәрне искә төшерәбез.
2 нче татар кызы: Карап тормый ара еракка,
Дуслар килә безгә кунакка.
Дуслык — безнең тормыш үзәге,
Дуслык – безнең тормыш бизәге.
Безнең халык кунакчыл:
— Якты чырай, такта чәй, дип
Каршы ала кунакны.
Ата-баба гадәтләрен
Без дә
дәвам итәрбез.
Безгә
кунакка килегез, көтәбез.
Бәйрәм
күреп китәрсез.
1 нче татар кызы: Дуслык – дөньяда иң кирәкле мөнәсәбәтләрнең берсе.
Дуслык булса гына җир шарында тынычлык хөкем сөрер.
Безнең туган илебез – Татарстан, ул – күпмилләтле дәүләт.
Республиканың иң зур байлыгы, горурлыгы – Татарстан халкы. Татарстан җире –
татар халкының борынгы, тарихи туган иле. Монда күп кенә башка милләт вәкилләре
үзләренең икенче туган илен тапкан. Татар халкы гасырлар дәвамында рус, чуваш,
башкорт, мордва, удмурт һәм башка халыклар белән дус-тату яшәгән.
2 нче татар кызы: Татарстан халыкларының үзара дус, тату яшәве бөтен
дөнья өчен толерантлык үрнәге булып тора. Халыклар арасында дуслык
бәйләнешләрен ныгытуда бәйрәмнәрнең роле зур, чөнки алар аша халыклар
бер-берсенең мәдәнияте, яшәү рәвеше, гореф-гадәте, йолаларын өйрәнә һәм шулар
аша бер-берсенә хөрмәт тәрбияли, үз итә, дуслыгын ныгыта.
1 нче татар кызы:Дуслык бәйләнешләрен ныгыту өчен милләттәшләребезне
аулак өйгә кунакка чакырдык. Әнә үзләре дә килеп җитте бугай.
2 нче татар кызы: Әйдәле, Таңсылу, дусларыбызны үзебезнең телеңне
йотарлык күмәчебез, чәк – чәгебез белән каршы алыйк әле. (Кулларына күмәч белән
чәк – чәкне алалар )
Музыка көчәя
Залга башкорт, рус, үзбәк, көрәшен булып киенгән
укучылар чыга.
Һәр кайсының кулында милли ризыклар
1
нче татар кызы: Исәнмесез
якын дусларыбыз! Әйдәгез түрдән узыгыз.
Шатлыклар уртаклашырга
Җыелган дусларыбыз.
Дуслар белән бергәләшеп
Күңел ачкан чагыбыз.
үзбәк кызы: Әйдәгез, уйнап-көлешеп
Утырыйк әле бергә.
Бәйрәмнәрнең иң зурысы
Дуслар җыелган җирдә.
Талгын гына
Көрәшен көе яңгырый
керәшен кызы. Халкыбызның йолаларын
Искә төшерик әле,
Күңелле итеп бүген
Жырлап җибәрик әле.
башкорт кызы:. Әйдәгез, уйнап-көлешеп
Утырыйк әле бергә.
Бәйрәмнәрнең иң зурысы
Дуслар җыелган җирдә.
1 нче татар кызы: Әйдәгез
әле, бер күмәкләшеп биеп алыйк әле.
Караоке “Сафия
такмаклары”на бииләр
рус кызы: Бигрәк күңелле итеп яшисез икән.
2 нче татар кызы: Дусларым!Сез
бүген буш кул белән килмәгәнсез, күчтәнәчләр белән килгәнсез. Аулак өебездә
һәр милләт үзе белән якыннанрак таныштырсын әле.
Зал түренә башкорт кунагыбыз чыга
(калган укучылар ярым түгәрәк ясап утырышалар)
Курай уйнаган тавыш
Башкорт кызы. Алып килдем сезгә, дуслар
Күчтәнәчкә башкорт балы,
Салкын тиеп китсә әгәр,
Безнең бал ул бик шифалы.
Татар кызы
шигырь сөйли
Дуслык балы
Дустым миңа алып
килгән
Күчтәнәчкә «Башкорт балы»,
Янәшәгә мин дә куям —
Җыйган татар бал кортлары.
Гәрәбәдәй якты
икән,
Икесе дә татлы икән:
Синең бал да кәттә икән,
Минем бал да яхшы икән!
Кысташабыз
алмаш-тилмәш,
Макташабыз алмаш-тилмәш,
Очрашабыз алмаш-тилмәш —
Бик күңелле дустың килгәч!
Кыр-болыннар
янәшәләр,
Гөл-чәчәкләр янәшәдер,
Бал кортлары әрле-бирле
Шәт кунакка йөрешәләр?
Син дип, мин дип
бүлешергә
Гөл илендә чикләр юк бит,
Касәләре көнгә ачык,
Гел дә ачык — бикләр юк бит.
Синең балкорт,
минем чәчәк
Күптән инде кушылгандыр,
Синең көйме, минем җырмы —
Җан уртаклык шушындадыр?
«Сезнең бал шәп!»,
«Сезнеке!» — дип,
Макташыйк без бергә килеп,
Туганнарча йөрик шулай,
Сезгә барып, безгә килеп.
Бозылмый да,
картаймый да
Безнең татар-башкорт балы —
Гәрәбәдәй якты булсын,
Мәңге булсын дуслык балы!
рус кызы: Ох, какие вкусные
Блинчики у нас,
От чистого сердца
Испекли мы для вас.
рус егете Наш Татарстан
Дружбой славится,
Нам жить в Татарстане
Очень нравится.
Әйдәгез әле,
барыбызда белә торган “Улыбка” исемле җырны җырлап алыйк әле.
Җыр «Улыбка”
үзбәк егете: Үзбәк халкының милли ризыгы ул телеңне
йотарлык –плов. Аны авыз итмәгән бер генә кеше дә юктыр, мөгаен.
үзбәк кызы: Тантаналы мәҗлесләрдә
Анын урыны түрдә,
Көн саен ашап торсак та,
Кире какмабыз бер дә.
Мин хәзер сезгә
үзебезнең биюне тәгъдим итәм.
Үзбәк халык биюе
Талгын гына
Көрәшен көе яңгырый
Керәшен кызы. Иң тәмле ризык санала
Бездә яфрак бөккәне.
Яратып ашасаң әгәр,
Рәхмәт әйтеп кит, яме.
Керәшен егете:
. Ишектән керүләре,
Елмаеп көлүләре.
Әллә нинди бәхет булды-
Сезне бер күрүләре.
“Миңлебай” уены.
Без йөрибез
әйләнеп,
Син уртада
Миңлебай.
Син нишлисең, ни
кыласың,
Без кыланырбыз
шулай.
-Бер болай, бер
болай, я кыланыгыз шулай.
-Бер болай, бер
болай, моны эшләү бик уңай. (Укучы артыннан хәрәкәтләр кабатлана.)
Татар көйләре уйный
1 нче татар кызы: Безнең
татар апалары
Пешерә баллы чәкчәк,
Авызга кабуга эри —
Телең йотмыйсың чак-чак.
2 нче татар кызы: Без – татарлар!
Шушы
исем белән
Җирдә яшәү үзе бер бәхет,
Яшибез без бу җирдә
Бар халыклар белән берләшеп.
Әйдәгез әле, үзебезчә, бер татарча да биеп алыйк әле.
Татар халык биюен башкаралар
татар кызы: Дуслар!
Әле без чит илләрнең дә гореф – гадәтләрен, традицияләрен, истәлекле урыннарын
өйрәнәбез. Безгә кунак булып, Һинд кызы да килгән. Әйдәгез, үзен бирегә
чакырыйк әле.
Һинд халык биюе
2 нче татар кызы: Без
мәктәптә инглиз телендә тырышып, җырлар, шигырьләр өйрәнәбез.
Барысы бергә. Әйдәгез җырлап күрсәтегез әле.
2 нче татар кызы: Әйдә дустым,
үзебезнең яратып башкара торган җырыбызны бүләк итик әле.
Инглиз телендә җыр
Барысы да чыгып төзеләләр.
үзбәк кызы: Аулак өебез нинди күңелле булды дуслар.
Безнең сездән аерылып китәсебез килми. Шулай да таң әтәчләре кычкырганчы
кайтырга кирәк. Бу очрашуыбыз соңгысы булмасын иде.
Барлык балалар
тезелеп басып сөйлиләр.
1.
Без – бер илнең балалары,
Барыбыз да дуслар без.
Татарлар, чуваш, марилар,
Башкорт, керәшен, руслар без.
2. Татар дисәм, мине дөнья белә,
Ул исем бит ташка сырланган
Шушы исем белән халык гомер иткән,
Шатланган да, янган, сызланган
3. Татар кызы, татар уллары без,
Саклыйк, яклыйк туган илебезне.
Без, көч биреп, яшәтергә тиеш
Җандай газиз туган телебезне.
4. Дус яшәргә кирәк җир йөзендә,
Дуслар кирәк һәрбер кешегә,
Дуслык булса, яшәү дә күңелле,
Уңай була һәрбер эшең дә.
5. Бөтенебезгә дә дуслар кирәк,
Дустан башка булмый яшәргә.
Шуңа күрә дөнья буйлап кирәк
Дуслык орлыклары чәчәргә.
6. Яшик, без бизәп җир шарын,
Зурлыйк, дусларым, ил данын.
Күсеннәр, белсеннәр
доньяда
Бердәмлек дигән зур көч барын.
7. Иректә яшәргә без
килгән дөньяга
Булмасын тик җирдә сугышлар
Үлгәннәр өчен дә,
үзебез өчен дә
Яшик без бүген бу тормышта.
8. Хезмәттә бәхеттән
елмаер йөзләргә
Сагышлар шәүләсе кунмасын.
Ирләре, уллары төзегән юлларга
Аналар күз яше таммасын.
9. Җырлашып туя
алмыйбыз,
Сөйләшеп сүзләр бетми.
Очрашыйк гел еш дускайлар,
Гомер дигәнен көтмик.
10. Ныклы дуслык, рухи байлык,
Безнең йөрәк түрендә.
Өфе, Казан һәм Ырынбур,
Кан кәрдәшләр гомергә.
11. Башкорт, татар моңы назлый
Гөлләрне, игеннәрне.
Дуслык җыры — иман нуры
Яктырта күңелләрне.
12. Дуслык җыры канат җәйсен,
Гомер бакый тынмасын.
Шат елмаеп, илһамланып
Бар йөрәкләр тыңласын.
Хор “Тынычлык җыры”
( Балаларның кулларында шарлар, күгәрченнәр)
Класс сәгате.
Тема: Дуслык турында сөйләшәбез.
Максат:
- Дуслык
турында күзаллауны булдыру. - Ышанычлылык,
тугрылык, җаваплылык, үзара ярдәмчеллек кебек уңай кешелекле әхлакый
сыйфатларны формалаштыру. - Кешеләр
арасындагы үзара мөнәсәбәтләрдә дуслыкның иң мөһим сыйфатларының берсе
булуына ышаныч тәрбияләү.
I. Исәнләшү һәм уңай халәт булдыру.
-Хәерле көн!
Хәерле көн Кояшка!
Хәерле көн Кошларга!
Хәерле көн барлык Дусларга!
-Хәерле көн укучылар!
-Балалар, мин сезне менә шушы серле матур аланга чакырам әле
бүген.
-.Сез ризамы?
-Әйе.
-Шушы аланда ял итеп алыйк әле.
Җыр. Әйдә, дустым, биергә. (В.Вәлиева музыкасы
һәм сүзләре).
Без — бәхетле, шат балалар
Уйныйбыз әйлән-бәйлән.
Марат, әйдә бие парлап,
Кемне сайларсың икән?
Марат.
Ләйлә янына киләм,
Аңа кулымны бирәм.
Әйдә, Ләйлә, чык уртага,
Бергә биибез, диям.
(Рөстәм,Ләйсән. Булат,Алсу)
-Дуслар белән аланда ял итүе дә бик күңелле шул балалар.
II. Актуальләштерү. (Уку
мәсьәләсен кую).
-Балалар,бик биек тауда көтүче яшәгән. Бервакыт яңгырлы бер төндә
өч кеше аның ишеген шакыган.
Слайд-1
- Минем
өем бик бәләкәй, берегез генә керегез. - Сез
кемнәр соң? – дип сораган көтүче. - Без,
Дуслык, Бәхет, Байлык. Иң башлап кайсыбыз керүен үзең хәл ит. - Укучылар
сез ничек уйлыйсыз? Көтүче кемне кертер? - Дуслыкны.
Ни өчен? - Чөнки
дуслык керү белән өйгә бәхет тулган, байлык килгән.
— Дус кем соң ул балалар? (Укучыларның фикерләре тыңлана.)
-Укучылар без бүген нәрсә турында сөйләшәбез икән ?
-Дуслык турында. (Слайд-2)
-Сез бик дөрес фикер йөртәсез.Бүген без кешеләрнең үзара дуслыгы,
кемне чын дус дип атарга мөмкин, дуслыкны ничек сакларга кирәклеге турында
сөйләшербез.Бүгенге сөйләшүебез сезнең өчен кызыклы һәм файдалы булыр дип
уйлыйм мин. Ә моның өчен безгә нәрсә эшләргә кирәк соң?
-Дус булырга,үз фикерләреңне әйтергә курыкмаска,иптәшләреңне
игътибар белән тыңларга,бер-беребезгә булышырга
1. Безгә дуслык кирәк дип уйлыйсызмы? Кайсы вакытта аеруча кирәк?
(Укучыларның фикерләре тыңлана.)
-Бәйрәмнәр уздырганда, бәйгеләргә әзерләнгәндә класстагы дуслыкның
көче
күренә. Җиңүләргә ирешкәнсез икән, “Дуслык белән көчле без” дип
әйтергә тулы хакыгыз бар
-Илебездә дуслык булырга тиешме?Ә сезгә ул ни өчен кирәк?
-Дуслык безгә укырга, эшләргә, яшәргә ярдәм итә. Ул безне
әйбәтрәк, яхшырак, көчлерәк итә. Кешегә дусларсыз яшәү мөмкин түгел.
-Дустың булу – зур байлык.(Слайд 3)
3.Бөтен җир шарында яшәүчеләргә дуслык кирәкме?
-Әйе, дуслык милләтләр арасындагы, һәм дәүләтләр арасындагы
мөнәсәбәтләрне дә көйли.Җир шарында тынычлык булуын,кешеләрнең дус яшәвен һәм
бик бәхетле булуын барыбыз да телибез. (Слайд 4)
Дуслыкның кадерен белүчеләр 9
июнь көнендә “Халыкара дуслык көне”н билгеләп үтәләр.
Бу көндә сез нәрсәләр эшләр идегез соң?
Бу көнне дустыңны шалтыратып котларга, хат язарга, бүләк бирергә
дә мөмкин. (Слайд 5)
Димәк, ДУСЛЫК ул- Бер- береңне ихтирам итеп, тату һәм
ярдәмләшеп яшәү.
Дуслык – дөньяда иң кирәкле нәрсәләрнең берсе. Минемчә, дуслары
булган кеше генә бәхетле була. Йөз сум акчаң булганчы, йөз дустың булсын,
диләр. Чынлап та, дуслары булган кеше беркайчан да югалып калмый. Дуслык – бөек
нәрсә ул.
-Рәхмәт,сез дуслыкның нәрсә икәнен бик яхшы аңлыйсыз.
-Уй-фикерләрегезне уртаклашырга, кирәк вакытта ярдәм итәргә гадәти
дус кына түгел, ә кем кирәк?
-Чын дус кирәк.
Укучылар көз безнең аланыбызны нинди буяга манып киткән соң?
-Яфраклар алтын-сары төскә манылган икән шул.
-Әле алар гади генә дә түгел. Сез шушы көз матурлаган яфракларны
алып язуларын укыгыз әле.Нәрсәләр язылды икән анда?
-Нинди сыйфатлар язылган икән?
-Чын дусларда гына булырга тиешле сыйфатлар.
-Ә чын дус нинди булырга тиеш соң?
| тугры | тыйнак | тапкыр | игътибарлы |
| ышанычлы | яхшы | намуслы | батыр |
| аралашучан | ярдәмчел | куркусыз |
Чын дуслыкны кадерен белергә, табарга, югалтмаска кирәк. Һәр кеше
үзенең дустын аның кешелеклелек сыйфатларына, кылган эшләренә карап сайлый.
-Менә күрдегезме, безнең аланыбызда “Серле агач” та үсеп чыкты бит
әле.
Ә хәзер, балалар, әйдәгез,бераз хыялланып, фантазияне эшкә җигеп ,
дуслык
турында сөйләшүебезне дәвам итик.Әгәр дә без аны күрә алсак…..
- Дуслык
нинди төстә булыр иде икән? - Дуслыкны
иснәп карап булса,исе нинди булыр иде икән? - Ашап
карый алсак,тәме нинди булыр иде икән? - Әгәр
тотып карый алсак, дуслык нинди булыр иде икән?
-Әйе балалар, мин дә шулай уйлыйм.Ул шундый йомшак булыр иде, аны
гел шулай кысып, яратасы гына килеп торыр иде. (Талгын гына көй ишетелә)
Балалар, элек-электән дуслык-бик кирәкле , изге хисләрнең берсе
булып саналган.Борынгы әби-бабайларыбыз дуслык турында кеше хәтерендә мәңгегә
уелып калырдай сүзләр-мәкальләр әйтеп калдырган.Без
инде аларны дәрес-ләрдә өйрәнеп киләбез.Бүген шуларның дуслык турында
булганнарын тагын
бер кат искә төшереп үтәрбез.
Парларда эшләү. (Мәкальләр өстендә эш)
1.Йөз сумың булганчы, йөз … … .
2.Дустың булмаса-эзлә, ә тапсаң … .
3. Дустың белән эшләсән, авыр эш тә … … .
4. Дуслык- зур … .
5. Кош канаты белән, кеше … … … .
-Рәхмәт.Бик тырыштыгыз.Ләкин без үзебез дә билгеле бер
кагыйдәләрне төгәл үтәмәсәк үзара дуслык та, чын дусларыбыз да булмас
минемчә.Нинди кагыйдәләр микән ул? (Укучылар кояш нурларындагы язуларны укыйлар
һәм тактага беркетәләр)
-Укучылар, әйдәгез кояшыбыз җылы нурларын алан өстенә сипсен әле.
| o o o o o o o o | o o o o o o o o |
-Без бу аланны моннан соң ничек дип атарбыз инде?
-Без бу аланны “Дуслык аланы” дип атарбыз.
-Әйдәгез аланыбызда җырлап алабыз.
“Дуслар җыры” (Рафис Корбан сүзләре,Фуат Әбүбәкер
музыкасы)
Дуслар белән күңелле,
Яшәве рәхәт.
Дустым булганың өчен
Сиңа зур рәхмәт.
Кушымта:
Син минем якын дустым,
Мин синең дустың.
Яхшы һәрвакыт янда
Булганы дусның!
Безнең дуслык нык булсын,
Мәңгелек булсын!
Көннәребез гел шулай
Шатлыкта узсын!
Кушымта шул ук.
-Укучылар һәрвакытта да тәртипле булыгыз. Бары тик тәртипле
кешенең генә чын, тугъры, ышанычлы дуслары була.Шуны белегез!
Кайларда яшәсә, торса да,
Бер уйда, теләктә балалар.
Бәхеткә юл ярып, дусларча,
Салават күпере салалар.
Әйдәгез, бергәләп,
Куллардан тотышыйк.
Җир шары – уртак йорт,
Шул йортта дус яшик.
| АКЫЛЛЫ | ТАПКЫР |
| ЫШАНЫЧЛЫ | НАМУСЛЫ |
| АРАЛАШУЧАН | ЯРДӘМЧЕЛ |
| ТЫЙНАК | ИГЪТИБАРЛЫ |
| ЯХШЫ | БАТЫР |
| Йөз сумың булганчы, йөз … … . |
| Дустың булмаса-эзлә, ә тапсаң … . |
| Дустың белән эшләсән, авыр эш тә … … . |
ДУСЛЫК ул- Бер- береңне ихтирам итеп, тату һәм
ярдәмләшеп яшәү.
Дуслык – дөньяда иң кирәкле
нәрсәләрнең берсе. Минемчә, дуслары булган кеше генә бәхетле була.
Йөз сум акчаң булганчы, йөз
дустың булсын, диләр. Чынлап та,
дуслары булган кеше беркайчан да югалып калмый. Дуслык – бөек нәрсә ул
.Йөз сумың булганчы, йөз дустың булсын.
Дустың булмаса-эзлә, ә тапсаң югалтма.
Дустың белән эшләсән, авыр эш тә җиңел .
Дуслык- зур байлык
.
Кош канаты белән, кеше дусты белән.
исследовательская
работа на тему
Пословицы
и поговорки татарского народа
(Татар
халкының мәкаль һәм әйтемнәре)
Эчтәлек
1. Кереш_________________________________________________________1
2. Төп өлеш
Мәкаль, әйтемнәрнең тәрбияви
әһәмияте_____________________________3
Габдулла Тукай әсәрләрендә мәкаль,
әйтемнәрнең кулланылышы________7
Мәкальләрнең
тормыштагы роле __________________________________9
3.Йомгаклау______________________________________________________11
4. Кулланылган
әдәбият____________________________________________12
Кереш
Халык
тормышының уртак бер кагыйдәле, уртак бер гореф-гадәтле булуына һәм уртак бер
рухта саклануына нык кына ярдәм иткән фольклор әсәрләренең төзелеше ягыннан иң
кыскасы, ә эчтәлеге белән зур әсәрләргә сыярлык байлыгы булган мәкаль һәм
әйтемнәр игътибарга лаек.
Дөньяда
телсез яки җырсыз халык булмаган кебек, мәкальсез, әйтемнәрсез халык та юктыр.
Һәрбер халык сүз арасында мәкальләр, әйтемнәр кыстырырга ярата, үз телен аның
белән бизи, төзи, әйтергә теләгән фикерен кыска гына итеп “ярып ”сала.
Һәркайда, һәр халыкта үз мәкальләренә, әйтемнәренә хөрмәт бар, аларга ышану,
таяну бар. Алар халыкның күпьеллык тәҗрибәсе нигезендә, сыналган эшнең нәтиҗәсе
буларак туалар. Шуңа күрә дә мәкаль, әйтемнәрне өйрәнү бүгенге көнне бик актуаль.
Татар
халкы сөйләшкәндә сүз арасында урынына карап, фикерне күәтләү өчен кыска гына
һәм килешле генә итеп, хикмәтле бер мәкаль яисә әйтем әйтеп куя. Ул моны әйтеп
җибәргәнен кайчак үзе дә сизми кала. Шуның белән безнең халкыбыз арасында да
саны әлегә хәтле беленмәгән күп төрле мәкальләр, әйтемнәр йөри. Һәр халыкның
мәкале үзенчә. Менә шулардай мәкальнең иң зур күпчелеге һәр халыкның үз
иҗтимагый-тарихи тормыш тәҗрибәләреннән һәм ышануларыннан ,аның үз теленең иҗат
мөмкинлекләренә таянып барлыкка килгәнлеге аңлашыла. Аның кайчан туа башлаганы
билгесез, авторлары исемсез. Тормыш булган һәм халык яшәгән
җирдә аның тумавы
мөмкин дә түгел: чөнки кеше үз табигате буенча шагырь, үзе тәҗрибә һәм иҗат
иясе.
Фәнни эшемнең
максаты: даими кулланылышта йөргән мәкаль һәм
әйтемнәрнең сөйләмебезне баетудагы ролен ачыклау.
Фәнни эшемнең
бурычы:
Мәкаль, әйтемнәрнең
тәрбияви әһәмияте;
Г.Тукай
әсәрләрендә мәкаль һәм әйтемнәрнең кулланылышы;
Мәкальләрнең
тормыштагы роле .
Төп өлеш
Мәкаль,
әйтемнәрнең тәрбияви әһәмияте
Нәрсә соң ул
мәкаль? Безгә кардәш төрки халыкларның кайберләре аны борынгылар сүзе,
кайберләре- аталар сүзе, картлар сүзе дип атыйлар. Борынгы әби-бабаларыбыз
үзләре өчен генә яшәмәгәннәр. Балалары, оныклары өчен дә борчылганнар. Үзләре
ясаган, аңлаган ялгышларда, балаларын әлеге хаталардан сакларга тырышканнар.
Җирлегебез сөйләшендә дә әлеге тапкыр сүзләрне еш ишетергә туры килә. Урамда
да, өйдә дә, татар теле дәресендә дә кулланабыз. Мисал өчен, “ Дустың нинди,
үзең шундый”, “ Кем арбасына утырсаң , шуның җырын җырлыйсың”, “ Бер тырмага
ике басмыйлар” һ.б. Әлеге мәкальләр барысы да тәрбия чарасыннан алынган дип
уйлыйм. Яхшы дус табарга, береңә кисәтү ясау, хаталану турында матур һәм
җыйнак итеп әйтелә.
Мәкальнең төп
максаты кешеләргә, бигрәк тә яшьләргә әдәп тәрбиясе бирүгә багышланган. Аның
төп темалары булып — Туган ил, туган җир; дуслык; хезмәт; акыл һәм һөнәрлелек;
гаилә темалары тора. Туган илнең бөеклеге, изгелеге түбәндәге мәкальләрдә ачык
чагыла: “ Үз илең- алтын бишек”, “ Иле юкның көне юк”, “ Ир егет үзе өчен туа,
иле өчен үлә”, “ Иленнән аерылган – канаты каерылган”, “ Алтын көмеш яуган
җирдән туган-үскән ил артык”, “ Туган илдә яшәмәгән яшәү кадерен белмәс”, “
Алтын- көмеш яуган җирдән
туган-үскән ил
артык”, “ Рәхәт булса да торган җир, сагындыра туган ил”, Бу
мәкальләрдә без
Туган илнең бөеклеге, изгелеге чагылуын күрәбез. Кайда гына яшәсәк тә Туган
җирдән кадерлерәк җир юк икәненә төшенәбез.
Дуслык темасына
кагылышлы мәкальләр дә зур игътибарга лаек. Мәсәлән: “ Аерылганны аю ашар,
бүленгәнне бүре ашар”, “ Дуслык- зур байлык”, “ Кош канаты белән, кеше дуслык
белән көчле”, “ Дуслык тау күчерә”, “ Балык сусыз торалмый, кеше дуссыз
торалмый” , “ Дус килгән көн – бәйрәм көн”, “ Өргән эт тешләмәс, әрләгән дус
кимсетмәс”, “ Бозылышкан дус дошманнан яман”, “ Йөз сумың булганчы, йөз дустың
булсын”, “ Дус акчадан кыйммәт”, “ Дустыңның кем икәнен беләсең килсә бурычка
бир”, “ Дус артыңда мактар, дошман алдыңда мактар”.
Халык мәкальләрендә
шулай ук хезмәт, ялкаулык, акыл һәм һөнәрлелек темасы да киң урын алып тора.
Халыкның хезмәткә, белем алуга, гыйлем-һөнәр алуга омтылышын чагылдырган,
уңганлыкны, тырышлыкны данлаган һәм ялкаулыкны, наданлыкны фаш иткән мәкальләр
күп.” Егет кешегә җитмеш төрле һөнәр дә аз”, “ Тырышкан тапкан- ташка кадак
каккан”,” Агач- җимеше белән, кеше- эше белән”, “ Авыр эшкә беләк бар, кыю эшкә
йөрәк бар”, “ Агачны яфрак бизәсә, кешене хезмәт бизи”,” Бүгенге эшне иртәгәгә
калдырма”, “ Карама кешенең сүзенә, кара эшенә”, “ Син эшне сөйсәң, эш тә сине
сөяр”, “ Сөйләп күрсәткәнче, эшләп күрсәт”, “ Яратмаган эш авыр
була”, “ Аз сөйлә,
күп эшлә”, “ Һөнәрле үлмәс, һөнәрсез көн күрмәс”,
“ Ялкауга йөмыш
кушсаң , ул сиңа акыл өйрәтер”, “ Яхшыны эзләп ал, начары үзе килер”, “ Дөньда
иң зур байлык-белем һәм саулык”, “ Белемле кеше югалмас”, “ Беләге юан берне
егар, белеме булган меңне егар”.
Гаилә,
ата-анага багышланган тематика мәкаль һәм әйтемнәрдә зур урын алып тора. “
Ана-шәфкать диңгезе”, “ Яктылык –кояш янында, яхшылык- ана янында”, “ Ата
–ананы тыңлаган –адәм булган, тыңламаган – әрәм булган”, “ Әти- әни – чын
дустым”, “ Атасын алдаган, илен дә алдар”, “ Дөньяда иң йомшак нәрсә –әнием
кулы”, “ Өйнең яме ана белән”, ” Ата-ана балага авызыннан өзеп каптыра”, “
Ачтан үлсәң дә, ата-анаңны ташлама”, “ Кош канаты белән, гаилә татулыгы белән
көчле”, “ Ана күңеле балада, бала күңеле далада”, “ Гаилә бәхете — ил бәхете”.
Мәкальләрне аңлау
өчен ныклап уйлау зарур. Күп кенә мәкальләр турыдын- туры әйтелгән мәгънәне
белдермиләр. Өстән караганда бу мәкаль нинди дә булса фикерне яклап киңәш бирә
дип уйлыйсың, ә ул аны сиңа ирония белән әйтеп, киресенчә аңларга кирәк икәнен
үз сизгерлегеңә тапшырган булып чыга. Кыскасы, мәкальләрне куллана белү яки
аңлауда акыл белән эш итәргә кирәклеге бәхәссез. Димәк, мәкаль үзе шулай бик
кечкенә булса да, үзенчәлекле һәм хикмәтле нәрсә.
Әйтемнәр дә
халык иҗаты. Алар барысы да кыска, матур хикмәтлеләр. Әйтемнәрнең бик мөһим
үзенчәлеге шунда. Ул сөйләмне сәнгатьчә бизәү, аның эмоциональ көчен арттыру
өчен хезмәт итә. Әмма әйтемнең мәкальдә булган хөкем-нәтиҗә ясау сыйфаты юк.
Мәсәлән, “ Энәдән дөя ясау”,
“ Телсез калды”
кебек әйтемнәрдә нәтиҗә ясау күренми.
Мәкаль һәм
әйтемнәрнең тормыштагы тәрбияви роле бик зур. Аларны өйрәнү , истә калдыру,
урынлы файдалана белү безнең сөйләмебезне баета, логик фикерләребезне үстерә,
камилләштерә, халыкка, туган телебезгә мәхәббәт, гүзәл сыйфатлар тәрбияли.
Габдулла Тукай
әсәрләрендә мәкаль һәм әйтемнәрнең кулланылышы.
Г.Тукай
әсәрләрендә мәкаль һәм әйтемнәр зур урын алып тора. Аның шигырьләрендә
кулланылган халык байлыгы әсәрләренең тулы эчтәлеген ачып, әйтер сүзен халык
күңеленә үтеп керерлек итеп җиткерү алымы.
Тукайның санап
бетергесез бай хәзинәсендә очраган мәкальләрне туплап шигырьләрен тематикаларга
аердык.
Беренче
тематика-белемгә омтылыш.
1.”Мәгърифәт нуры
ачадыр күп нәрсәнең ялганын” (“Сабыйга”)
2.” Өч наданга
алмашынмас бер язу белгән кеше” ( “ Ата илә бала”)
3.” Кара күңлеңне
ялт иттер сызып ак нур белән” (“ Ата илә бала”)
4.” Гыйлем , фикер
чишмәсе бит- ул байлык”
Бу мәкальләр
белемле кеше беркайчан да югалып калмавын, һәркайда үзенең юлын табуын
аңлаталар.
Икенче тематика-
хезмәткә өйрәнү, эш сөю,вакытның кадерен белү.
1. “
Эш беткәч –уйнарга ярый ”
2. “
Картаеп каткач буыннар эш белү уңайсыз ул”(“ Кызыклы шәкерт”)
3. “
Иң мөкаддәс нәрсә-эш”; “ Эш агачы һәрвакыт та бик юмарт китерер җимеш”; “ Яшьлегеңдә
күп тырышсаң, эшкә бирсәң чын күңел, каршыларсың картлыгыңны бик тыныч һәм бик
җиңел”( “ Эшкә өндәү”).
Бу мәкаль-әйтемнәрдә эшнең күркәмлеген, хезмәтнең уңай нәтиҗәләрен күрергә
мөмкин.
Өченче тематика-дуслык . Мәсәлән, “ Акча барда бар да дус,” ”Акча исе чыкмый
торса, бар да яныңнан таяр ”( “ Теләнче”), “ Кояш һәм ай – ике туган агай
-эне”(“ Ай һәм кояш”).
Дүртенче
тематика-халыкның изелеп яшәве, милләтебез язмышы.
1. “
Җансыз агачтан җан, тума сукырдан күз көттек”(“ Азатлык”)
2. “
Хаклык һичшиксез гел өстен булыр”(“ Шагыйрь һәм Һатиф”)
3. “
Әйдә халыкка хезмәткә, хезмәт эчендә йөзмәккә”(“ Мәдрәсәдән чыккан шәкертләр ни
диләр”).
Г.Тукай
халыкның яшәешен халык җәүһәрләреннән башка күз алдына да китермәгән. Ә халык
авыз иҗаты исә телдән телгә күчеп, буыннар буенча хәтергә уелып калган бай
хәзинә. Шушы халык байлыгын куллануы белән Г.Тукай үз әсәрләрен гомергә истә
калырлык итүгә ирешкән .
Мәкальләрнең
тормыштагы роле
Мәкаль ул-
тормышның һәртөрле җил-давыллары эчендә, безне аталарча кайгырткан өлкән һәм
борынгы киңәшчебез; дөньның әчесен-төчесен күп татыган, безгә дә аны ничек
танырга өйрәткән өлкән агабыз; безгә үзебезне һәм кешеләрне ничек сынарга
өйрәткән сынаучыбыз; безне хатага төшүдән алдан кисәтүче күрәзәбез; хатага
төшсәң, ачы , туры иттереп, ләкин шул ук вакытта гадел һәм җылы рәвештә шелтә
бирә белүче остабыз.
Мәкальләр кешенең
ни эшләгәнен, ялгыш юлга басмадымы, яки нәрсә эшләргә белми аптырап калдымы, бу
вакыйга янында шунда ук мәкаль сикереп төшкән. Шуңа да күп белүчегә зирәк кеше,
диләр. Сөйләмебездә әйтем, мәкальләрнең тоткан урыны, әһәмияте бик зур. Ул сине
башкалардан белемлегең, сүзгә осталыгыңны күрсәтсә, әйтергә теләгән фикереңне
туры яки күчерелмә мәгънәдә аңлатырга мөмкинлек бирә. Син мәкаль әйткәндә,
халкыңнан тел генә алып калмыйсың, акыл-тәҗрибә дә, белем-хикмәт тә туплыйсың.
Шуның белән син үзеңнең сүзеңдә күп мәртәбә көчлерәк, фикереңдә тирәнрәк
буласың. Әйткән сүзең тәэсирле булып чыга. Чөнки синең бу сүзеңнең артында
күмәкнең көче, халыкның тарихи тәҗрибәсе, хикмәте, акыл һәм иҗат көче тора. Син
дә мәкаль әйтүең белән шуңа таянасың. Тагын бер әһәмияте- мәкальләрнең сәнгать
әсәре булуында. Мәкальләрнең иң кыска, бер-ике сүз белән ачык кына итеп
шулхәтле кызыксындыра килгән һәм язучылар үзләре дә шундый ипле, җыйнак,
тапкыр, һәм шигъри тирән мәгънәле итеп әйтә-яза белүчелекне идеал иткәннәр.
Бүгенге көндә
дә сөйләмебездә, тормышыбызда әһәмиятен югалтмаган мәкаль һәм әйтемнәребезне
бик теләп файдаланабыз. Алар татар телебезнең төгәллеген, матурлыгын,
җыйнаклыгын күрсәтәләр.
Йомгаклау
Күп еллар,
гасырлар үткән. Мәкальләрнең,әйтемнәрнең тормыш итү өчен файдалы ярдәмчесе
булуын белеп алгач, халык кабатланган вакыйгаларның һәркайсына мәкаль уйлап
тапкан, кыска гына итеп әйтем белән бәя биргән. Шуның өстенә, тумышы белән
тарихи да ул, кулланышы белән бүгенге дә. Мәкальләр халкыбызның тарихын да,
язмышын да, акылын-фигылен, милли зәвыгын һәм башка сыйфатларын да
чагылдыралар.
Киләчәккә ныклы
адымнар белән бару өчен, үрнәк итеп алырлыдай шәхесләр, гасырлар буена сакланып
килгән татар телебез, әдипләребез, ил тарихында калдырган эшләре, без- яшьләр
өчен өлге итеп алырлык. Вакыт үтә. Буыннарны башка буыннар алыштыра. Яңа буын
кешеләре күңеленнән тарихның башка вакыйгалары үтә. Бу вакыйгалар , шулай ук
күңелләрдә үз дөньяларын тудыралар. Ләкин татар теленең сүзлек хәзинәсе һәм
тарихы искерми, ул тарихның бер чорыннан икенчесенә күчеп яңара, тулылана гына
бара. Ә тел язмышы – ул милләт язмышы, аның яшәеше, үсеш формасы. Фәнни
эшемнең ахырында түбәндәге нәтиҗәләр билгеле булды:
Бүгенге көндә дә
мәкаль һәм әйтемнәр яратып кулланыла;
Тәрбияви яктан
әһәмиятле урынны алып тора;
Буыннан –буынга
сакланып килгән сүзлек хәзинәбез беркайчан да югалмаячак.
Кулланылган
әдәбият
1. Исәнбәт
Н. Татар халык мәкальләре.3нче басма. Яр Чаллы: “Идел- йорт”, 2002.
2. Яхин
Ф.З. Балалар фольклоры. Казан: “ Хәтер”нәшрияты, 2009.
3. Исламов
Ф.Ф. Халык авыз иҗаты әсәрләрен өйрәнү, Казан: 2000.
4. Татар
халык иҗаты. Мәкальләр һәм әйтемнәр. Казан: 1999.
5. “Мәгариф”
№2, 2011.
6. Раушан
көзгесе: Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия. Казан: Мәгариф, 1998.
Татарстан Республикасы Ютазы
муниципаль районы
“Урыссу гимназиясе”
муниципаль бюджет гомуми
белем бирү учреждениесе
Туган (татар)
тел әдәбиятыннан
6 нчы сыйныф өчен дәрес
эшкәртмәсе
(рус төркеме)
Дәрес темасы:
“Чын дус”
Туган (татар)
теле һәм әдәбияты укытучысы
Гарипова
Гөлназ Мөнәвир кызы
2020 нче ел
6 нчы сыйныф
Рус төркеме
Дәрес темасы: “Чын дус”
(Наиләнең “Сабантуй”
газетасына язган хатына анализ)
Дәрес тибы: яңа белем бирү
Дәреснең максаты:
1. Өйрәтү максаты: әдәбият
теориясе буенча белемнәрне актуальләштерү; Наиләнең “Сабантуй” газетасына язган хатына анализ ясау; монологик һәм диалог сөйләм телен үстерү.
2. Белем үстерү максаты:
укучыларны үз фикерләрен дөрес, эзлекле әйтә белергә өйрәтү; әсәрдән иң мөһим
фикерне аерып алу күнекмәләрен үстерү.
3. Тәрбияви: укучыларда
әхлаклылык сыйфатлары тәрбияләү.
Эш формалары: индивидуаль, парларда, төркемнәрдә эш.
Көтелгән нәтиҗәләр:
Предмет: укылган әсәрнең эчтәлеген үзләштерү, анализлый белү.
Метопредмет: үз фикереңне
дәлилләп анализлый белү; белем һәм күнекмәләрне дөрес итеп файдалана
белү.
Предметара: рус әдәбияты белән бәйләнеш.
Регулятив: бер-береңнең һәм үзеңнең дә эшләрен тикшерү, бәяләү;
дәреснең максатына туры китереп биремнәрне үтәү.
Коммуникатив: үз фикереңне җиткерә,
башкаларны тыңлый белү, нәтиҗә чыгара һәм
аңлатып бирә белү, диалогта катнашу осталыгын
үстерү.
Шәхси: кыенлыклардан чыгу юлларын эзләү; булган тискәре сыйфатларны
бетерү өстендә эшләү; ярдәмчел, намуслы булу кебек сыйфатларны тәрбияләү.
Дәрес тибы. Яңа белемнәр бирү.
Эш формалары. Фронталь, индивидуаль, парлап эшләү.
Җиһазлау. Мультимедия проекторы, презентация, кулланма материаллар, индивидуаль
карточкалар, дәреслек (Р.З. Хәйдарова)
Дәрес барышы.
1.
Оештыру.
Дәрестә уңай психологик халәт тудыру.
— Хәерле көн, укучылар!
— Бүген сыйныфта кем дежур?
— Бүген ничәнче число?
— Атнаның кайсы көне?
( Дежур укучы чыгышын тыңлау).
II. Актуальләштерү этабы.
Укытучы. Укучылар, экранга карыйбыз. Анда нәрсәләр сурәтләнгән?
1 слайд
(Кроссенс алымы буенча
укучылар дәреснең темасын билгелиләр. Шакмакларда дуслык темасына кагылышлы
рәсемнәр).
Укытучы. Укучылар, без бүген нәрсә турында сөйләшәчәкбез?
—
Дуслык турында.
2 слайд. Дәреснең
темасы “Чын дус”
III. Укучыларның эшчәнлеген мотивлаштыру. Дәрескә максат кую.
Укытучы. Укучылар, сез “дус” сүзен ничек аңлыйсыз? Кайчан чын дуслык
барлыкка килә? Кемнең чын дусты бар? (балалар фикере тыңлана)
IV. Белемнәрне
гомумиләштерү һәм системалаштыру
3 слайд.
Сүзлек өстендә эш.
Берүзем – одна
Сөендем –обрадовалась
Кыен – неудобно
Тәкъдим – предложение
Укытучы. Хәзер сүзлек дәфтәрләрен ачабыз, сүзләрне дәфтәргә язабыз.
—
Ә хәзер шушы сүзләр белән
җөмләләр төзибез.
Укытучы. Укучылар,
Наилә исемле кыз “Сабантуй” газетасына хат язып җибәргән. Әйдәгез,
дәреслекләрне ачып, хатны укыйк.
( 63нче бит, 1нче күнегү)
—
Текстны укып, тәрҗемә итәбез.
—
Рольләргә бүлеп укыйбыз.
4 слайд. Укучылар 6
төркемгә бүленеп, “Блу ромашкасы” алымы буенча куелган сорауларга җавап
бирәләр.
1) Наилә белән Лена кая җыендылар? (гади сорау)
2) Берүзе дискотекага барырга уйлаган Наилә иптәш кызының
тәкъдименнән соң нинди хисләр кичерә? (ачыклаучы сорау)
3) Ни өчен Лена Наиләне берүзен калдыра? (аңлатуны таләп итә)
4) Әгәр Лена Наиләне Алсу белән таныштырып бергә йөрсәләр, ничек
булыр иде? (иҗади сорау)
5) Наиләнең үз – үзен тотышына сезнең мөнәсәбәтегез? (бәяләүче сорау)
6) Лена урынында булсагыз сез нишләр идегез? (практик сорау)
—
Һәр төркемнән бер укучы язган
җавапларын укып, тактага ромашка яфракларын ябыштыра.
Физкультминут. Укучылар чиратлап 2 шәһәр исеме әйтә, шул ук шәһәр
исемнәрен берсе артыннан берсе кабатлап, 2 төркемгә бүленәләр. Мәсәлән, Казан
шәһәренә туры килгән укучылар бер төркемгә, Чаллы шәһәренә туры
килгән укучылар – икенче төркемгә бүленеп басалар, кәгазь һәм маркер бирелә.
Беренче төркемнәрдәге укучылар дусларның уңай сыйфатларын яза, икенче төркем –
тискәре сыйфатлар яза. 2 минут вакыт бирелә. Вакыт үткәч, һәр төркемнән бер
укучы чыгып, җавапларны укый.
V. Дәреслектәге 65 нче бит, 4нче күнегү. Укучылар таблица буенча
теләгән вариантны сайлап, сорауларга җавап бирәләр.
— 65нче бит,7нче күнегү.
Парларда эш. Бирелгән ситуацияләр буенча диалоглар төзиләр.
Карточкалар белән эш. “Мәкальләрне дәвам ит”.
Парларда эш.
- Кош канаты белән,
… (кеше дуслары белән көчле) - Дустың үзеңнән …
(яхшырак булсын) - Дус акчадан …
(кыйммәт) - Дуслыкта,
бердәмлектә … (көч) - Дуслык зур …
(байлык) - Дуслык тау … (күчерә)
Укытучы. Бик әйбәт укучылар. Димәк, дуслык – ул кешеләр
арасындагы нинди сыйфатлар, уңаймы, әллә тискәреме? (Фикерләр тыңлана).
Укытучы. Сез бик тырыш булып чыктыгыз, молодцы. Дуслык – зур байлык. Дуслар
безгә укырга, эшләргә, яшәргә булыша. Дуслык ул олы бүләк кенә түгел, ә бөек
хезмәт тә. Дусны табарга була, ә аны бик тиз югалтырга мөмкин. Чын дуслар булып
калу өчен нишләргә кирәк? (Фикерләр
тыңлана)
Рефлексия.
1.
Мин теманы аңладым, иптәшемә
дә сөйли алам – “5”
2.
Теманы аңладым, ләкин иптәшемә
аңлата алмый – “4”
3.
Минем өчен бу тема авыр булды
– “3”
Өй эше.
1.
66 нчы бит, 8нче күнегү
(язмача).
2.
Дуслык турында 3 мәкаль
язарга.
3.
Дәрестә укыган вакыйганы
үзгәртеп, хикәя язып карарга.
Иман… Иманлы кеше булу… Халкыбыз а?ына бик борынгыдан се?г?н т?шенч?л?р бу. Иманлы булу — ул динле булу, динг? табынып яш?? диг?н с?з ген? т?гел, ул ?хлакый кагыйд?л?р буенча тормыш ит?не а?лата. Тикм?г? ген? ?би-бабаларыбыз безне б?тен начар гад?тл?рд?н тыеп тормыйлар. П?хт?, чиста, матур итеп киен?, сабыр гына с?йл?ш?, м?лаем, ярд?мчел булу — шундый к?рк?м сыйфатлар безг? борын-борыннан ?би-бабаларыбыздан мирас булып калган. Гомум?н, халкыбыз ?д?п сакларга, инсафлы, намуслы булырга, ата-ана хакын хакларга, борынгы йолаларны м?мкин кад?р ?т?рг? тырышкан. Кызганычка каршы, бу сыйфатлар к?бр?к ?лк?н буында гына сакланып калган. Революцияд?н со?гы еллар изге йолаларга, борынгы ?хлак нормаларына м?н?с?б?тне ?зг?рт?.
?мирхан Еникине? «?йтелм?г?н васыять» хик?ясенд? бу м?сь?л? безне? к??елл?рне тетр?ндерерлек, озакка тынычлыкны югалтып, уйга калырлык итеп к?т?рел?. Бу ?с?рд? ?лк?н ??м яшь буын арасындагы м?н?с?б?т, заманнар б?йл?неше кебек гаять м??им проблемалар ?з?кт? тора.
?мирхан Еники фикеренч?, ?зе?не? туган т?б?ге?не онытмау, ата-ана? нигезен? м?х?бб?т, олыларны х?рм?тл??, нечк?, саф к??елле ??м сизгер булу, халкы? бел?н б?йл??че йолаларны ?т?? я?а буында ?итеп бетми. Х?ер, бу я?а буын кешел?рене? барысына да кагылмый. М?с?л?н, ?с?рд?ге шагыйрь болай ди: «…сагыныр н?рс?л?р д? юк т?гел бит. ?н? шул син с?йл?г?н халыкны? матур йолалары — б?йр?мн?ре-туйлары, уеннары-?ырлары — берсе д? онытылмаска тиеш, минемч?… Халыкны? буыннан буынга к?чеп килг?н рухи байлыгы бит алар барысы да…»
Хик?яне? т?п герое — Акъ?би. Аксылу, Аккилен, Ак?и?г?, Акъ?би — гомере узган саен шулай т?рлеч? атыйлар бу башкорт карчыгын. Гомере буе пакь к??елле, намуслы, саф ?анлы булган ул. Авылыннан, туган ?иренн?н аерылмаган, хезм?т бел?н к?н к?рг?н, мал-туар, кош-корт асраган, ире бел?н балаларын т?рбиял?г?н, аларга югары белем бир? алган. Мен? х?зер балалары кайсы кая таралып, заманча яш?п, зур ?ирл?рд? эшл?п, ш???р кешел?ре булып бетк?нн?р. Алар буыннарны ялгап торган ?епне югалтканнар, авылга да бик сир?к кайталар, аналарыны? авылын сагынуын да, аны? тел?ген д?, сагышын да а?ламыйлар.
Бер яктан караса?, аларны да а?лап була кебек: алар — эш кешел?ре, вакытлары тар. ?нил?рен б?тенл?й ташладылар дип т? ?йтеп булмый: алар бит Акъ?бине ш???рг? алып килеп, аерым б?лм? биреп, т?рбиял?п торалар. ?мма ул балаларда аналарына карата игътибарлылык ?итеп бетми: алар аналары бел?н бер утырып с?йл?шерг? вакыт тапмыйлар, аны? со?гы с?зл?рен, со?гы васыятен ты?ламыйлар. ? ?л?р чагы ?итк?ч, Акъ?бине шифахан?г? илтеп салалар. К?зе йомылгач, ?йл?рен? алып кайтып м?ш?катьл?нмил?р. ?бине, к?фенл?п т? тормыйча, м?селман гореф-гад?тл?рен бозып ?ирлил?р. «?ан бирг?нд? янында кеше булмаган. Бер??не д? борчымыйча, к?б?л?кт?й, тавыш-тынсыз гына китк?н д? барган», — ди автор. Аны со?гы юлга озатканда ?йтелг?н шагыйрь с?зл?ре д? бик гыйбр?тле: «Кадерле дуслар, без ак к??елле, пакь к??елле ?с?ебезд?н м??гег? аерылдык. ?йе, ул барыбызны? да уртак ?с?ебез иде. Алай гына да т?гел, мин, ?ич икел?нмич?, аны башкорт халкыны? изге ?анлы анасы дияр идем…»
Гомерл?ре буе «туган ил», «халык» дип с?йл?нг?н балаларына ана эчт?н ген? ?пк?ли, «Авыл читенд?ге… кечкен? зиратта аны? (атагызны?) г??д?се ята. Баш очында таш юк… Аны? каберен мин д?, тагын бернич? авыл карты гына бел?. Безд?н со? бел?че булмаячак, кабер ?ир бел?н тигезл?н?ч?к… Й?, сезне? ?аныгызны бер д? борчымыймы бу н?рс??»
Зират — халыкны? д?ньяга, тормышка м?н?с?б?тен, аны? ?хлакый й?зен, рухын, омтылышларын чагылдырган урын. Акъ-?би кабере д? иренеке т?сле югалыр, онытылыр, м?гаен.
?ирг? килеп, гомер чигеп, кешел?рг? гел изгелек кылып, авылдашларыны? к??еленд? ?аман яш?г?н Акъ?бид?н н?рс? калды со?? ?зене? ист?леге булыр дип, гаил? ядк?ре итеп сакларлар дип, сандыгына ?ыйган «байлыгы»: чулпылары, х?сит?л?ре, муенса-бел?зекл?ре, ?з кулы бел?н суккан кызыл башлы с?лгел?ре, х?тф? камзулы, ирене? камчысы… Тик бу ядк?рл?р бер??не д? кызыктырмый: улы Суфиянны да, кызы Г?лбик?не д?, урыс килене Мария Васильевнаны да, бер к?лим? башкорт с?зе белм?г?н оныкларын да. Ананы? к??ел ?ылысын салып эшл?г?н бу со?гы ист?лекл?ре театр гардеробына илтеп тапшырыла.
Хик?яне? со?гы битен япканда, шагыйрь На?ар Н??мине? с?зл?ре иск? т?ш?:
Алла да юк х?зер, мулла да юк —
Милл?т ??м тел, ?ыр, мо? буталды.
?з арба?да башка ?ырны ?ырлау
Тыелмады, х?тта хупланды.
?мирхан Еникине? «?йтелм?г?н васыять» ?с?ре 1965 нче елда язылган. Шуннан бирле кырык ел чамасы вакыт узып китк?н. ?г?р безне? тормышыбыз ?с?рд? язылганча д?вам итс?, кем бел?, тагын бер егерме-утыз елдан бу ?с?р безне болай тетр?ндерм?с т? иде. Л?кин со?гы бер ун елда безне? милли рухыбыз уяна башлады, тарихыбызга, халкыбызга, аны? гад?т-йолаларына, к??ел ?????рл?рен? караш тамырдан ?зг?рде. Белмим, х?зер кем ген? Акъ?бине? сандыгындагы ядк?рл?рг? изге итеп карамас ик?н?! Х?ер, ун ел — тарихта сизелм?слек мизгел бит ул. Урыслашып бетк?н милл?т кешел?рен я?адан иманга китер? — ай-?ай, кыен эш! Л?кин, минемч?, акрынлап булса да, халкым кыйбласын табачак.
?тием минем — укытучы. Д?ресл?рг? ул т?б?т?й киеп кер?. А?а карап м?кт?бебезд?ге ир-ат укытучыларны? к?бесе т?б?т?й кия башлады. Энем д? ?нид?н тектереп алды аны. Анарга карыйм да уйлап куям: «?ле кайчан гына укытучыларны «Алла» с?зен кыстырган ?чен, педсоветларда тикшереп, газета битл?ренд? с?г?л?р иде. Б?лки шул укытучылар иманга кайтарыр да безне?!»
…?бием сандыгын актара: «Мен? бу кызыл башлы с?лгене минем ?нием суккан. ? мен? бусын сине? ?ние? чикте…» Мин боларны к??елем т?рен? салам, балаларыма, оныкларыма саклармын дип уйлап куям.
…?ти-?нием бел?н зиратка барам. Монда минем бабам ята. Тимер чардуган аша кабер ташына карыйм, язуларын укыйм. Зиратта тынлык, фани д?нья м?ш?катьл?ре онытыла монда. Агачлар шавы аша бабаларымны? рухы д?ш? кебек: «М?четл?рне кире торгыздыгыз, дини в?газьл?рне телевизордан ты?лыйсыз, Ураза гаетен, Н??р?зне, Корбан б?йр?мн?рен олылыйсыз, ?лк?нн?рне м?селманча со?гы юлга озатасыз. Л?кин бу бит ?ле м?сь?л?не? тышкы ягы гына. ? кешел?рне? ?анында ?зг?решл?р барамы со?? К??елл?рд?, чыннан да, иман нуры п?йда булдымы?»
Бу сорауларга ?авапны б?ген бир? ирт?р?ктер. ? шулай да ?мет бар.
Мин зираттан тынычланып кайтам. Бабам рухы ми?а иман нуры ?ст?де сыман. К??елемн?н ?аман Акъ?би бел?н с?йл?ш?м. ?ле д? ярый шундый изге ?аннар бар. Госман Сад? д? алар турында бик хаклы ?йтк?н:
Ходайны? ??р бирмеш к?нен
Дога кылып с?ламлил?р
Ил шатлыгы, ил аклыгы —
Ак яулыклы ак ?бил?р.
Халкымны с?ям мин, аны? ?тк?н данлы тарихы бел?н горурланам, ак ?бил?р алдында баш иям. Язмамны башкорт шагыйре На?ар Н??ми с?зл?ре бел?н т?мамлыйсым кил?:
Мин имансыз булыр идем,
Ч?чк? кебек сулыр идем,
Синн?н башка, милли ?аным.
Акъ?би образы — халык намусын ??м рухи д?ньясындагы сафлыкны г??д?л?ндер?че образ
(II вариант)
План.
I. Кереш. ?.Еники — кеше к??елен мавыктыргыч тасвирлаучы ?дип.
II. Т?п ?леш.
1. ?.Еникине? «?йтелм?г?н васыять» хик?ясенд? к?т?релг?н и? ???миятле м?сь?л?л?р.
2. Акъ?би образы — халык намусын ??м рухи д?ньясындагы сафлыкны г??д?л?ндер?че образ:
а) Акъ?бине? кешелеклелек сыйфатлары;
б) Акъ?би — туган телебез сакчысы;
в) тормышта Акъ?биг? охшаш ш?хесл?р;
г) Акъ?биг? балаларыны? м?н?с?б?те.
III. Йомгаклау.
1. Акъ?бине? васыяте б?генге к?нн?рг? килеп ?итк?н.
2. «?йтелм?г?н васыять» хик?ясене? т?рбияви йогынтысы.
«Йомшак кына ??йге ?ил ис?. Дала буйлап кылганнар й?гер?, кылганнар й?гер?…
…?н? к?мешл?неп дулкынланган кылганнар арасында ак яулык б?рк?нг?н, алъяпкыч б?йл?г?н, к?лм?ген ыштан б?рм?сен? кыстырган кечкен? буйлы арык бер ?би киз?к ?ыеп й?ри…»
?. Еники.
Татар ?д?биятына без яраткан, без олылап иск? алган, х?рм?тл?г?н Акъ?би ?н? шулай килеп кер?.
«Минем исемем Акбик?, — ди карчык. — Кыз чагымда мине Аксылу дип й?рт?л?р иде, кия?г? чыккач, Аккилен булдым, аннары Ак?и?г?, ? х?зер мен? Акъ?би…»
Акъ?би образын тудырган язучы хакында мин нил?р бел?м со??
?д?биятка ?мирхан Еники Сталин режимы х?кем с?рг?н кара давыллы егерменче еллар уртасында кил?.
Башта — тыйнак кына хик?ял?р, очерклар яза. Аны? исеме Ватан сугышына кад?р бик азларга билгеле була. ?. Еники 1941 — 1945 нче елларда Ватан сугышында катнаша.
Язучы ?зене? ?с?рл?ренд? ?т? гади, гад?ти, л?кин шуны? бел?н берг? бик кешелекле, тир?н м?гън?ле, кешел?рг? якын, кадерле х?л-?хв?лл?рне ала. Ул кеше к??елене? мо?арчы без белм?г?н якларын чигеп, н?кышл?п бир?, рухи г?з?ллекне яктырта.
??м мен? б?ген без та? калып укый торган ?с?р! ?йтерсе? л? ул н?къ минем, сине? ??м бик к?пл?рне?, милл?темне? намусы, сафлыгы, пакьлеге ??м кил?ч?ге сагында торган ?бил?р турында.
Мин кайчакта к?меш ч?чле М?гъз?м? ?биемне? кулларына карап торам. Мондый куллар тагын кемд? бар? Ул куллар кечкен? ген?, йомры гына. Л?кин шул кечкен? ген? куллар бел?н минем ?бием ?з гомеренд? н?рс?л?р ген? эшл?м?г?н?! К?н туган саен шул кечкен? ген? кулларга я?адан-я?а эшл?р табыла торган. Мен? х?зер д? мин а?а карыйм да Акъ?би чалымнарын эзлим.
1965 нче елда язылган «?йтелм?г?н васыять» — безне? б?генге к?небез ??м кил?ч?гебез турындагы ?с?р. Язучы тарихи барышны? кил?ч?ген к?пк? алдан к?реп, кешелек ??мгыятен? ми?ербансызлык, таш к??еллелек янаганын кис?теп язган ?с?р бу. «?йтелм?г?н васыять» хик?ясене? ?з?генд? Акъ?би образы тора. Аны? тойгы-кичерешл?ре, ?т? кешелекле ??м ?итди уй-фикерл?ре тасвирланган. Бу образда халык рухы, борын-борыннан килг?н гореф-гад?тл?ре чагылган.
Бу — Акъ?бине? авырып ш???р шифахан?сенд? ?л?е, васыятен ?йт? алмыйча калуы турындагы ?с?р ген? т?гел. Ч?нки Акъ?би авыру т?гел, ул б?ген д? с?лам?т, без ?зебез, безне? ??мгыятебез авыру. Безне терелтер ?чен Акъ?бил?р к??еле кир?к, бик т? кир?к. Безг? б?ген Акъ?бил?р кир?к.
?бием ??м Акъ?би бу яктан бер-берсене? игез?ге шикелле бик охшашлар.
Акъ?би — и? кешелекле, и? ш?фкатьле, бала ?анлы ана, ирне ир итеп тоткан, балаларына ихлас к??елд?н т?рбия бирг?н, хезм?т с?юч?н кеше. Ул гомере буена х?л?л к?че бел?н яш?г?н. Акъ?би балаларын илг? файдалы, укымышлы итеп ?стерерг? тырышкан, ире бел?н дус ??м тату яш?г?нн?р. Бу аны? шатлыгы, куанычы. Л?кин олыгайгач, сафтан чыккач, ул борчыла, ?зг?л?н?.
Аны? балаларыны? авылдан чыгып кит?л?рен?, туган туфрактан читл?ш?л?рен? ?аны сыкрана. ?итм?с?, олы улы Суфиян рус кызына ?йл?нг?н. ?би моны башкорт халкыннан й?з ч?ер?, н?сел-ыруыннан читл?ш? дип саный. Д?рест?н д?, оныклары бел?н ?би с?йл?ш? алмый, ч?нки алар башкортча белмил?р.
Язучы а?а борчылып болай ди: «А?, бу тел юклыгы! Карчыкны? тел ?йр?нер вакыты к?пт?н ?тк?н шул инде, ?мма Суфиян, юньсез, балаларына, ник ичмасам, ?бил?рен? д?ш? алырлык кына ?зебезч? бернич? дист? с?з ?йр?тм?де ик?н со??!» Акъ?би балаларына газиз туган телне к?з карасыдай кадерл?п сакларга кир?к дип васыять ?йтеп калдырырга тели.
Гаил? ш???р?сен алып бару, н?селне? абруе турында нык кайгырту, гаил? ядк?рл?рен кадерл?п саклау, зират-каберл?рг? карата игелекле м?н?с?б?т кебек к?рк?м сыйфатлар халкыбызны? ?лк?н буыннарны изге итеп санавыннан кил?.
?с?рд? шушы изге ?еп ?зел?. Акъ?бине? васыятен кил?ч?кк? ?иткерерлек буыны юк.
Шу?а да ?с?рне язучы «?йтелм?г?н васыять» дип атаган.
Тормышта Акъ?биг? охшаш ш?хесл?р шактый. Мо?а ти? кешене — ?зебезне? Янтуган авылыннан С?лим? ?бине д? иск? алып с?йл?рг? була. Ул Акъ?бид?н аермалы буларак, ана телен белм?г?н оныклары бел?н аз-маз кыенлык кичереп булса да, рус теленд? с?йл?ш? иде. ?мма юлыма оныклары бел?н очраганда, ?ч баласына да гыйлем биреп олы юлга озаткан С?лим? ?бине? к?зл?ренд? ?йтеп бетер? алмый торган мо?сулык, ниндидер кыенсыну хисл?ре сыенган була.
Еллар бер-бер артлы ?т? тора, ?бине? карты якты д?нья бел?н м??гег? саубуллаша, балалары т?рлесе-т?рле якка таралышып бет?л?р. Акъ?би ?йд? берьялгызы торып кала, ?зенч? к?н к?р?. ??р к?нне балаларыны? кайтып кер?л?рен ?зелеп к?т?. ?мма алар сир?к кайталар шул: эшл?ре к?п. ?бине? саулыгы к?нн?н-к?н начарлана, урын ?сте хастасына ?йл?н?. Шунысына ш?кер: к?ршел?ре аны ташламыйлар, кер?л?р, х?лен белешеп торалар, ч?ен куеп эчерт?л?р, кош-кортын карыйлар, ?ен ?ылыталар. Авыл халкы к?ченн?н килг?н ш?фкать-м?рх?м?тне кызганмый.
Язмышлардан узмыш юк диг?нд?й, Акъ?бине? д? авылдашлары бел?н саубуллашып ш???рг? кит?р минутлары ?ит?. Изге туфрактан, авылдашлардан аерылу а?а ?т? кыен була. Халкыбыз юкка гына: «Олыласа? олыны, олыларлар ?зе?не», — дим?г?н шул.
Мен? ул ш???рд?, балалары янында. Ул ?зе бер б?лм?д? ята. Урын-?ире чиста, тамагыннан да ?змил?р, тик ?бине? ?аны тыныч т?гел. Ул чит ?ирд?, кешел?рд?н аерым яши.
Р?х?т булса да торган ?ир,
Сагындыра туган ил.
?бине? кызы бел?н киявене? тормышы ?з агымына бара да бара. Еш кына кунаклар да килеп кит?, туган-тумачалар г?рл?шеп утыра, ялгыз б?лм?д?ге карчыкка бер??не? д? исе китми.
Сир?к кен? булса да, оныклар да ?би янына кереп чыккалыйлар. Ул вакытта ?би аларга к?зл?рен тутырып карый, ?анын борчыган с?зл?рне ?йтерг? тели. Л?кин оныклары: «Ха, бабушка!» яки «Пока, бабушка!» диюд?н ары китми, башкортчалап ?бил?рен юатырдай с?зл?р ?йт? алмыйлар.
Акъ?бине? сулыш алуы к?нн?н-к?н кыенлаша бара. Якты д?нья бел?н саубуллашыр к?нн?ре якынлаша. Балалары алдына аны со?гы юлга озату м?ш?кате килеп баса. ??рт?рле с?б?пл?р табып, аны? тел?ген? каршы килеп, ?нил?рен больницага озаталар. ?зенч? биред? а?а х?рм?т к?рс?т?л?р, табиблар карый, к?з?теп тора. Л?кин а?а болар инде файдасыз. К?п т? ?тми, ?бине? к?зл?ре м??гег? йомыла.
?бине? ?йтерг? тел?г?н васыятьл?рене? и? кир?клесе шул иде: «Улым, ?тен?м сезд?н, мине, зин?ар, ?зебезч?, м?селманча ?ирли к?регез инде».
Л?кин аны? бу тел?ге кабул булмый. Аны ш?ригать кушканча т?гел, урысча ?ирлил?р.
??р халыкны? талантын, матурлыкка м?н?с?б?тен, яш?? р?вешен а?латкан, ата-бабаларны? т?се итеп буыннан буынга к?чеп, сакланып килг?н ядк?рл?ре була. Акъ?би д? ?зе ?чен бик кадерле кайбер н?рс?л?рен балаларына т?се итеп калдырырга тели. Л?кин балалары Акъ?бине? со?гы тел?ген ты?ларга вакыт та таба алмыйлар, кир?ксенмил?р д?. Х?тта ананы? со?гы васыятен — аны ?зебезч? ?ирл??не д? тиешенч? оештыра алмыйлар. Акъ?би вафат булгач, бу ?йберл?рне? к?бесен театр гардеробына илтеп бир?л?р. Ата-бабаларыбызны? ист?леге ?зелеп калгандай була.
Акъ?бине? балалары ?нил?рен х?рм?т т? ит?л?р, яраталар да. Ни ?чен со? алар аны? со?гы тел?кл?рен ишетеп калырга вакыт таба алмыйлар? Ниг? алар Акъ?би ?чен бик изге булган ?йберл?рне? кадерен д? белмил?р?
Бу сорауны авылларда яш??че бик к?п ак яулыклы ?бил?рне? балаларына бирер идем мин. Ч?нки язучы «?йтелм?г?н васыять» ?с?ренд? халкымны ?т? ягымлы образ — Акъ?би итеп г??д?л?ндерг?н. ?с?рд? халкыбызны? б?генге четерекле х?ле, язмышы, халык т?къдире чагылдырылган.
Туга? туфрактан аерылып, ш???рл?рг? к?чк?н авыл балалары я?а шартларга иял?шерг?, т?рле милл?т кешел?ре бел?н аралашып яш?рг? тиеш булалар. Бу аларны? рухи д?ньясына бик зур йогынты ясый.
Рус м?кт?пл?ренд? укып белем алган татар балаларында милли а?, милли горурлык к?че яшеренр?к, з?гыйфьр?к чагыла. Милли а?, милли горурлык — бик табигый, бик кир?кле сыйфат, ул бит милл?тчелек т?гел. Халыклар арасындагы дуслыкка да аны? ?ич зарары юк. Милли а?ын, милли горурлыгын югалткан халык мескен халыкка ?йл?н? бит, ул тизр?к башкаларга яраклаша — буйсына ук башлый.
«?йтелм?г?н васыять» ?с?ренд?ге й?зьяш?р картны? «учагы?да ут с?нм?сен» диг?н с?зл?ре халыкны? рухи байлыгы бервакытта да саекмасын, кимем?сен, милл?т ?тк?нен х?рм?т итсен диг?нне а?лата. Акъ?бине? тел?кл?ре халык тормышын рухи т?ссезл?ндер?г? каршы юн?лг?н. Авылны? гади карчыгы кил?ч?к буыннар тормышын м?гън?ле, матур итеп к?рерг? тели.
Рухи байлык ?тк?нн?р, ?лг?нн?р ?чен т?гел, безне? ?чен — б?генге ??м кил?ч?к ?чен кир?к.
«?зене? ?тк?нен оныткан халыкны? кил?ч?ге юк», — диг?н татар халкыны? к?ренекле галиме Ш. М?р?ани.
Талантлы язучы бер?злексез ?с?, к?т?рел? барган заманны? аеруча четерекле м?сь?л?л?рен кыю р?вешт? кузгатып килг?н. ?хлак, рухи т?рбияд?ге у?ышлар бел?н ген? тынычланмыйча, «?йтелм?г?н васыять» хик?ясе безне тыйгысызлыкка, ?итди уйлануларга чакыра.
Тормышны? аяусызлыгын, ??ркайсыбызга да олыгаю к?нн?ре ?ит?ч?ген к?з алдыма китер?м. Без, Акъ?бил?рне? оныклары, ??рчак ?ылы карашыбызны кызганмаска, ис?нн?рне? кадерен белеп яш?рг? тиешбез.
Р?хм?т сезг?, ?лк?нн?р!
Безне? ?чен ?киятле, ки? к??елле, олы й?р?кле ?бил?р!
Т?рбияви йогынтыны? поэтик бер формасы булып х?ер-фатиха бир? ??м алу, ата-ана догасы, ?лк?нн?р ?йтк?н тел?кл?р торган.
Б?ген мин д? тормыш диг?н зур д?ньяга аяк басарга торам. Олы юлга чыгар алдыннан Акъ?бине х?терл?тк?н ?биемне? догаларын, тел?кл?рен ты?лыйм.
Акъ?би турындагы язмамны балачак дустыбыз, танылган шагыйрь Госман Сад? с?зл?ре бел?н т?мамлыйсым кил?:
Ходайны? ??р бирмеш к?нен
Дога кылып с?ламлил?р
Ил шатлыгы, ил аклыгы —
Ак яулыклы ак ?бил?р.
⇐ Предыдущая17181920212223242526Следующая ⇒
Date: 2015-09-18; view: 5746; Нарушение авторских прав