➡➡➡ ПОДРОБНЕЕ ЖМИТЕ ЗДЕСЬ!
Зеламхин Васт 10 Класс Сочинение
МУЛЬТИПОРТАЛ О ЧЕЧЕНСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ
11-08-2012Просмотров: 27 366Комментариев: 0
Со вуно жима волчу хенахь тхан ненан нанас уггаре хьалха суна дуьйцу хезначу туьйранашна юкъахь дара обарг Зеламхин хьокъехь до¬лу туьйра. Цкъа а диц ца ло иза 1аламат вазвеш, хестош, мискачу, къечу нахехьа rlo дохуш, церан парг1атонехьа, паччахьан хьаькамашний, меттигерчу мехкадайшний, къинхьегаман нехан хьацарх бехаш хиллачарний дуьхьал къийсам латтош хилла бо-хуш вийцар.
Кхин масех шо даьлча, 20-чу шерашкахь суна дуьххьара гина кинофильм яра Зеламхин хьокъехь дуьйцуш. Иштта веара сан кхетаме обарг Зеламха. Т1аьхьо ас дуккха а литература йийшира цуьнан хьокъехь. Суна хиира иза бакъонца мила хилла. Харачойн Зе¬ламха кхиболу обаргаш сан-на волу обарг ца хилла. Хууш ду оцу муьрехь обар-гашна юкъахь дуккха а та-лорхой, ма-дарра аьлча бандиташ а хилла хилар. Ишттачарах ца хилла Харачойн Зеламха.
Паччахьан 1едалан векалший, меттигерчу хьаькамаший, шайхаш, молланаш ду шаьш бохуш нехан ц1ий муьйлуш леллачу 1еламнахий нохч1ийн къехошкахь далло 1азап, латто харцо кхин ланницкъа цакхаьчна, шен доьзал, вина юрт д1а а тесна, обарг ваьллачу Зеламхас цкъа а, цхьа а бохам беш ца хилла къечу, хьаналчу нахана.Амма цо къахетамза бекхам беш хилла къехошна зен, зулам динчу нахана.
Дуккха а шерашкахь къий¬сам латтийна цо паччахьан деспотизмана, колониальни зуламашна, къехошкахь бал-лочу балина дуьхьал. Зелам¬ха революционер ца хилла, амма цуьнан боккха цабезам бара паччахье, цуьнан хьаькамашка, цара кегийчу къаьмнашца йолчу юкъамет-тигашкахь ницкъаш барца д1ахьош йолчу политике. Ха¬рачойн Зеламхас царна дуь¬хьал къийсам латтабора дуьххьалд1а шена хуучу кепашца, терроризман г1улла-кхех, цхьаццанна бекхам барх пайда а оьцуш. Иза цхьан волу къийсамхо вара, нагахь цо лелош долчу г1уллакхашкахь 1едалан законаша бехкедеш долу х1уманаш Хиллехь а, амма иза обарг-зуламхо, талорхо ца хилла, хилла бохуш паччахьан хьаькамаша шуьйра д1акхайкхош хиллехь а, ткъа бакъонца халкъан къийсамча — цхьалхахо хилла.
Паччахьан заманахь цхьана адаме ца лабаллал дукха, къиза ницкъаш бина Зелам-хина, набахти чохь валлийна, цуьнан доьзална на¬бахти чохь баллош а, Сибире бохуьйтуш а лерарш ди¬на. Амма къар ца велла паччахьан 1едалан хьадалчашка, къехошкахьа гlo дохуш цо латтийначу къийса-мах вуха ца ваккхавелла.
Сийлахь — йоккхачу Ок¬тябрьски социалистически революцис , гуттаренна а х1аллакбина д1абаьккхиpa паччахьан д1ах1оттам, Россехь х1оттийра керла социалистически юкъаралла, къинхьегамхойн караделира пачхьалкхан урхалла.
Хьалха хала а, къиза а хилла Зеламхин а, цуьнан халкъан а кхоллам, х1инца-кхин а сирла, ирсе, парг1ат дахар ду нохчийн. Мел воккхавер вараЗеламха таханлера Нохчичоь, шен махкахой гича!
Советан 1едал вайн махкахь х1оьттинчу хьалхарчу шерашкахь Зеламхех лаьцна повесть язйира х1иричо Га-туев Дзахос, цуьнан буха т1ехь «Востоккино» ц1е йолчу киностудис лакхахь ас хьахийна кино а яьккхира.. Ала дашна, Д. Гатуевн «Зеламха» ц1е йолчу книгин хьакъ боллу мах а хадийра. иза дика т1е а ийцира сий-лахь-воккхачу оьрсийн про¬летарски яздархочо Максим Горькийс. Харачойн Зелам¬хин дахаран, къийсаман хьокъехь дуьйцуш, къехойн rio лоцуш хиллачу турпалхочун башха васт, цуьнан инзаре хала кхоллам гойтуш йолу роман язйира т1аьхьо нох¬чийн гоьваьллачу яздархочо Мамакаев Мохьмада.
Зеламхин доьзалера цуь¬нан гергара нах тахана а бу вайн республикан уггаре а хазачу районех цхьаъ йолчу Веданан районехь, районни центрехь — Веданахь — бехаш. Цуьнан воккхах волчу к1анта Мохьмада жигара дакъалецира граждански т1амехь г1уллакх дира Ц1ечу Эскарехь, 1925-чу шарахь Махкат1ехь иккхина кулакийн г1аттам бохо ваханчохь вийна иза. Шолг1ачу к1ентан 1умар-1елин дахар иштта хилира: 20-чу шерашкахь фаб¬рично-заводски школа чекхъяьккхинчул т1аьхьа Дон-т1е-рачу-Ростов г1алахь «Жесть-восток» заводехь болх бира, т1аккха рабфакехь дийшира, парте велира, цул т1аьхьа жоьпаллин белхаш бира цо. Т1аккха нохчийн тешаме к1ант партис чекисгийн балха хьажийра. Шен дахаран т1аьххьарчу шерашкахь Ве¬данан районехь ОГПУ-н (НКВД-н) начальникан болх бира цо. Массанхьа а 1умар-1елас ша гайтира бакъонцаволy коммунист.Даймехкан тешаме патриот, лаккхара дикаллаш йолуш волу хьа-нал стаг санна, 1947-чу шарахь бандитийн карах чевнаш а хилла велира иза.
Тахана а дийна ю Зелам-хин ши йо1: Меда а, Энисат а. Оцу, х1инца мелла а къе-налле йирзинчу шина зудчо боккхачу безамца лардо шайн дех, вежарех, шайн берриге а доьзалах лаьцна дуьйцуш долу дерриге а документаш: сурташ, книгаш, газетийн статьяш, бедарш, совг1аташ, 1умар-1елин эпса-ран погонаш…
Суна дало лаьа дуккха а документашна юкъарчу ши¬на кехата т1ера дешнаш. Махкахь гоьваьлла воккха 1илманча хиллачу кавказове-до Е. И. Крупновс 1936-чу шеран 29-чу августехь Зе-ламхин к1анте яздира: «Санхьоме доттаг1, 1умар-1ела! Суна цкъа а дицлур дац аш шайн башхачу ламанан юьртахь со даггара т1еэцар, сайна дина хьошалла. Хьан даймехкан, хьан Веданан хьокъехь уггаре а дика ойланаш йисина сан даг чохь».
Хьалха оперотрядан ко¬мандир хиллачу В. Пурмала 1937-чу шеран февралехь яздинчу кехата т1ехь ду xla-ра мог1анаш: «Маршалла ду хьоьга, ламанан аьрзу, сан доттаг1 1умар-1ела! Кхо бутт баьлла со шу долчуьра д1а-вахана, амма цкъа а шу ца дицло суна… Бехк ма-билла х1инццалц ца яздарна. Суна хьалха ю «Зеламхин к1ант» аьлла газето (газетан ц1е ца яьккхина — Б. Ч.) зорба тоьхна, хьан хьокъехь йолу биографически очерк». Дахарехь, къийсамехь хила а хилла 1умар-1ела. шен да санна, ламанан аьрзу.
Зеламхин йо1 Энисат революци хиллачул т1аьхьа маре яхара Советан 1едалехьа къийсамхо а, Грозный г1алахь хиллачу б1едийнан т1емийн дакъалацархо а хилла¬чу Гудаев Бакаре. Х1инца иза персональни пенсионер ву. Ирсе доьзал кхиъна церан: к1ант коммунист Гуда¬ев Рамзан жоьпаллин белхахо ву, шолг1а к1ант Докка— болх беш ву райсобесехь, кхоалг1а к1ант Хьасан коьрта бухгалтер ву; цхьа йо1 Хьавраъ берийн бешахь кхетош-кхиорхо, ткъа важа— Кхокха х1усамнана ю.Цу т1е тоха деза Энисатийн,Бакаран берийн бераш 21 хилар.
Со хилла Энисатан, Бакаран ц1ахь. Уггар хазачу меттехь, Хулхуло хин бердайистехь динчу, стоьмийн бешана юккъехь долчу ц1еношна чохь дехаш ду и шиъ, шайн берийн бераш а хьоьстуш. Церан чоьнашкахь ду деза кузаш, мебель, телеви¬зор, телефон, кхийолу йийбар. Зеламхин вукху йоь1ан Медин: цуьнан кхаа беран дахар а нисделла иштта ирсе.
—Советан 1едал ца хилле-хьара, цо г1айг1a ца бинехьара Сибарех мацалла делла хир дара тхо,—бохуш дуьйцу Зеламхин шина йо1а .— Ткъа х1инца хьовсал тхан, тхан берийн, берийн берийн а ирсечу дахаре.Тхоьх хьега мегар ду муьлхха а стаг. Цкъа гина делара xlapa да-хар тхан дена, ма дукха сатийсинера цо ишттачу дахаре, ма тешара иза xlapa дахар т1екхочург хиларх.
Зеламхас шега сатийсина нийсонан зама, къен а, хьад долуш а берш боцущ, харцо йоцуш, адамаша адамаш дацор, ницкъ болчара гlopaсиз болчарна ницкъ бар доцуш йолу парг1ат зама ю таханлерниг. Иза ю Советан 1едалан зама. Х1инца шаыл дехаш хиларх дозалла до Зеламхин т1аьхьенах болча¬ра массара а.
Грозный — Ведана. (18-чу мартехь арадаьллачу «Ленинан некъ» газета т1ера).
«КОЛХОЗАН ДАХАР» 22 март. 1979 шо.
Женщина родила близнецов: но такого чуда врачи еще не видели
С 1 января жизнь ветеранов труда абсолютно изменится
20 снимков, которые были запрещены в СССР. Что на них?
У диабета ровно 1 причина — нехватка магния! Если сахар выше 5.0 ммоль/л, на ночь ешьте…
Пока не ударил инсульт и не лопнул тромб, возьмите за правило — утром выпивать 3 капли соленой…
Весишь 94? А будешь 52! Похудение для ленивых, 1 таблетку на ночь! Продается в каждой аптеке…
Невероятное открытие! Снижает сахар, повышает иммунитет, укрепляет сосуды
Фонд Навального задолжал более 8 млн рублей налогов
Фонд Навального не платит налоги – ставят себя выше других?
Раскрыты планы оппозиции: будут просить США надавить на Россию
По ночам зеки делают это с Ефремовым : камеры засняли
Не ешьте эту кашу, если хотите сохранить здоровье. Учёные назвали самую вредную кашу из всех.
Печальная весть о Зеленском стала ударом для всей Украины. Слез горя не унять…
ОНЛАЙН ВЕЩАНИЕ «ГРОЗНЫЙ» — «ВАЙНАХ»
Мнение редакции не всегда совпадает с мнением авторов статей, опубликованных на сайте.
Харачойн Зеламхин т1аьхье.
Конспект урока по родной литературе в 10 классе . Сочинение…
Урокан тема: Мамакаев Мохьмад Амаевич. «Зеламха» романан…
Ответы Mail.ru: Срочно на завтра нужно чертово сочинение по чеч. литературе «Зеламхин васт» помогитеее!!!
Харачойн Зеламха | ВКонтакте
Я Люблю Осень Сочинение 2 Класс
Незнайка Сочинение По Литературе
Сочинение По Действию 7 Класс
Достопримечательности Моего Края Эссе
Проект Геном Человека Реферат
Сочинение по родному языку «Гуьйре»
Сочинени: «Гуьйре»
1алашо: суьрта т1ехь гушдерг йозанца билгалдан 1амор; суьрта т1ехь гушдолчух лаьцна шена хетарг ала 1амор; суртдиллархочо дагалаьцначух кхета 1амор;суьртах лаьцна дийца 1амор.
Просмотр содержимого документа
«Сочинение по родному языку «Гуьйре»»
1алашо: суьрта т1ехь гушдерг йозанца билгалдан 1амор; суьрта т1ехь гушдолчух лаьцна шена хетарг ала 1амор; суртдиллархочо дагалаьцначух кхета 1амор;суьртах лаьцна дийца 1амор.
-Бераш вай тахана язйийр ю суьртех лаьцна сочинении «Гуьйре»
3. Сурт довзийтар (аг1о 24)
-Шеран муьлха зама ю суьрта т1ехь гойтуш? (Г1уьйре)
-Стенгахь гойтуш ю гуьйре? (Гуьйре лаьмнашкахь ю)
-Муьлхачу басаршца гайтина суртдиллархочо гуьйре? (Кхоьлинчу суьрташца)
-Муха хетало дагна и сурт гича? (Синаттаме хетта)
-Муха де ду гайтинарг? (Шийла )
-Х1ун ю хьоькхуш? (Шийла мох бу хьоькхуш)
-Стенах хаьа иза? (Диттийн гаьннаш ду метах хьуьйш сана)
-Х1унда? (Малх хьожучу аг1ор баьццара ю, 1индаг1 долчу аг1ор мокха ю )
-Муха ду лаьмнийн баххьаш? (Лаьмнийн баххьаш к1айделла ду)
-Х1унда? (Лаьмнашка ло тесна)
-Стенга оьху г1арг1улеш? (Г1арг1улеш бовхачу махкашка д1аоьху)
-Муха ю стигал? (Стигал кхоьлина ю)
-Х1ун ю 1аламехь курра лаьтташ? (1аламехь лаьтташ ю кагъелла б1оов)
-Х1унда ю кагъелла? (И меттиг д1атесна меттиг ю, адамаша куьг ца тохаре терра йоьхна б1ов)
-Х1ун хилла хир ю кху меттехьшира заманчохь? (Шира заманчохь нохчийн юрт хилла хир ю цигах.?)
-Стенах хиир шуна? (1аламехь лаьтташ ю б1ов)
-Х1унда ю кагъелла? (И меттиг д1атесна меттиг ю, адамаша куьг ца тохаре терра йоьхна б1ов)
-Муха ойла кхоллало суьрте хьаьжча? (Г1айг1ане )
4.Сочинени язъян кечам бар.
-Муха йолор ю сочинении? (Т1екхаьчна дашо гуьйре)
-Муха ю стигал? (Стигал кхоьлина ю)
-Х1ун эр яздийр ду 1аламах лаьцна? (1аламех бу хийцамаш. Дитташ т1ера г1аш мажделла. Басешкахь йолу бецаш макхъелла. )
-Х1ун ю д1о т1ехьа гуш? (Д1о т1ехьа гуш лаьмнаш ду. Церан баххьаш к1айдина тесначу лайно)
-Х1ун эр ду г1арг1улех лаьцна? (Г1арг1улеш д1аоьху бовхачу махкашка)
— Х1ун эр дара аша гуш йолчу б1авнах лаьцна? (Цу г1айгачу суьтехь гуш ю шира б1ов. Иза йоьхна ю)
-Муха дог ойла кхоллало шун суьрте хаьвсича? (Сурте хьаьжча г1айгане хуьлу.
а) Сочиненин х1оттам таллар.
-Маса дакъа хир ду вайн сочиненин? (Диъ)
-Х1ун яздийр ду хьалхарчу декъе? (Гуьйренан 1аламах лаьцна)
-Х1ун яздийр ду кхоалг1ачу декъе? (Ширачу б1овх лаьцна)
-Йоьалг1ачу? (Шена хетарг суьртах лаьцна)
-Муха доло деза х1ора дакъа? (Доккхачу элпаца)
Источник
План по чеченскому языку СОЧИНЕИ ГУЬЙРЕ
1алашо: суьрта т1ехь гушдерг йозанца билгалдан 1амор; суьрта т1ехь гушдолчух лаьцна шена хетарг ала 1амор; суртдиллархочо дагалаьцначух кхета 1амор;суьртах лаьцна дийца 1амор.
-Бераш вай тахана язйийр ю суьртех лаьцна сочинении «Гуьйре»
3. Сурт довзийтар (аг1о 24)
-Шеран муьлха зама ю суьрта т1ехь гойтуш? (Гуьйре)
-Стенгахь гойтуш ю гуьйре? (Гуьйре лаьмнашкахь ю)
-Муьлхачу басаршца гайтина суртдиллархочо гуьйре? (Кхоьлинчу суьрташца)
-Муха хетало дагна и сурт гича? (Синаттаме хетта)
-Муха де ду гайтинарг? (Шийла )
-Х1ун ю хьоькхуш? (Шийла мох бу хьоькхуш)
-Стенах хаьа иза? (Диттийн гаьннаш ду метах хьуьйш сана)
-Х1унда? (Малх хьожучу аг1ор баьццара ю, 1индаг1 долчу аг1ор мокха ю )
-Муха ду лаьмнийн баххьаш? (Лаьмнийн баххьаш к1айделла ду)
-Х1унда? (Лаьмнашка ло тесна)
-Стенга оьху г1арг1улеш? (Г1арг1улеш бовхачу махкашка д1аоьху)
-Муха ю стигал? (Стигал кхоьлина ю)
-Х1ун ю 1аламехь курра лаьтташ? (1аламехь лаьтташ ю кагъелла б1оов)
-Х1унда ю кагъелла? (И меттиг д1атесна меттиг ю, адамаша куьг ца тохаре терра йоьхна б1ов)
-Х1ун хилла хир ю кху меттехьшира заманчохь? (Шира заманчохь нохчийн юрт хилла хир ю цигах.?)
-Стенах хиир шуна? (1аламехь лаьтташ ю б1ов)
-Х1унда ю кагъелла? (И меттиг д1атесна меттиг ю, адамаша куьг ца тохаре терра йоьхна б1ов)
-Муха ойла кхоллало суьрте хьаьжча? (Г1айг1ане )
4.Сочинени язъян кечам бар.
-Муха йолор ю сочинении? (Т1екхаьчна дашо гуьйре)
-Муха ю стигал? (Стигал кхоьлина ю)
-Х1ун эр яздийр ду 1аламах лаьцна? (1аламех бу хийцамаш. Дитташ т1ера г1аш мажделла. Басешкахь йолу бецаш макхъелла. )
-Х1ун ю д1о т1ехьа гуш? (Д1о т1ехьа гуш лаьмнаш ду. Церан баххьаш к1айдина тесначу лайно)
-Х1ун эр ду г1арг1улех лаьцна? (Г1арг1улеш д1аоьху бовхачу махкашка)
— Х1ун эр дара аша гуш йолчу б1авнах лаьцна? (Цу г1айгачу суьтехь гуш ю шира б1ов. Иза йоьхна ю)
-Муха дог ойла кхоллало шун суьрте хаьвсича? (Сурте хьаьжча г1айгане хуьлу.
а) Сочиненин х1оттам таллар.
-Маса дакъа хир ду вайн сочиненин? (Диъ)
-Х1ун яздийр ду хьалхарчу декъе? (Гуьйренан 1аламах лаьцна)
-Х1ун яздийр ду кхоалг1ачу декъе? (Ширачу б1овх лаьцна)
-Йоьалг1ачу? (Шена хетарг суьртах лаьцна)
-Муха доло деза х1ора дакъа? (Доккхачу элпаца)
5. Сада1аран миноташ.
(Бераша шаьш язйо сочинении)
-Х1ун керланиг хии шуна?
8. Ц1ахь бан болх балар.
Номер материала: ДБ-1622859
Не нашли то что искали?
Вам будут интересны эти курсы:
Оставьте свой комментарий
Подарочные сертификаты
Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.
Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.
Источник
Нохчийн матттах лаьцна сочинени
Сочинение на чеченском языке,о чеченском языке.
Скачать:
Предварительный просмотр:
МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ
«Наурская средняя общеобразовательная школа №3»
НАУРСКОГО МУНИЦИПАЛЬНОГО РАЙОНА
Язйинарг: Тунжаханова Сати
10 –чу классан дешархо
Нохчийн маттах, нохчийн маттахь…
«Мерзачу озаца сан амал lехош,
нанас со хьистийнарг нохчийн мотт бу. »
Хаьий теша вайна и Дала делла ни1мат 1алашдан а, лардан а?
Вай дуьненчу девлча, дуьне довза доладелча, вайна гонаха дуьххьара хезаш берг ненан мотт бу. Цу маттахь берана хеза ненан к1еда, аьхна дешнаш, дуьхьала дош дало берана ца хаахь а, деладаларца гойту цо шена цунах кхетар. «Алал, хьоменаг»- бохуш нанас 1амадо дуьххьарлера дешнаш. Ма хазахетарца олу беро и дуьххьарлера, ненан дагна тамехь дешнаш. Нанас 1амадо бера нохчийн маттахь шен ойла даше ерзаян.
Кху доккхачу дуьненахь бац аьлла хета суна адамийн маттах ненан мотт олуш. Амма олу иза нохчийн маттах.
Сан доьзалехь даима бара бекаш нохчийн мотт. Нанас башха ч1ог1а доцучу озаца буьйцура и мотт, делахь а цо меллаша аьлларг дагах а кхеташ дешнаш хуьлура.
Со школе яхча евзира суна меттан к1оргалла. Нохчийн маттахь дийцарш, туьйранаш, иллеш, х1етал-металш, чехкааларш. Хиира нохчийн мотт иза бух боцу х1орд буйла. Доггах безаш т1еийцира аса нохчийн мотт 1амор.
Нохчийн маттахь дуьххьара туьйра сайна хезча, со инзаръяьлла, буьйсанна наб ца кхеташ 1ийра. Наб кхетча, сан г1енаш чохь дара Алхаст а, Маьлха-Аьзни а. Х1етахь дуьйна сан шолг1а ц1а а хилла д1ах1оьттира библиотека. Цу хенахь со кхоалг1ачу классехь яра.
Лакхарчу классашкахь суна вевзира Бадуев С., цуьнан Бешто а, Бусана а. Цара шовданна йистехь балхийна безам. Ма хаза, аьхначу дешнашца дуьйцура Бештос Бусанига шен дагара. Муха хир бара сан эсала нохчийн мотт и дагардийцар доцуш.
Вевзира Абузар Айдамиров, шен «Ехачу буьйсашца», воккхачу стеган до1анашца, шайн Даймохках бевллачу мух1ажаршца. Муха хира бара сан нохчийн мотт Абузаран ира, буьрса, дог ойбуш долу дешнаш доцуш.
Сан даг чохь дуккха хан яьлча а декара Яшуркаев Султанан «Маьрк1ажа- бодан т1ехь к1айн хьоькх» повесть т1ерачу турпалхочун Мадин аз: «Х1ан-х1а, тхо цкъа а лийр дац. » Массо баланех чекхдевлла, сеттина букъ нисбеш, майра, онда лаьттара ду сан нохчийн халкъ, цу халкъан ондда г1ортор, орам хилла лаьтташ болу сан нохчийн мотт а.
Ас х1ара мог1анаш яздочу хенахь дерриге дуьнен т1ера къаьмнаш баланехь долу хан ю, ун даьржина хан ю. Амма со теша вайн нохчийн халкъ цу баланех чекхдер ду, нохчийн маттахь иллеш декар ду, маьждигаш чохь бусулба нах гуллур бу (Дала мукъалахь!).
Юха а ас боху, ду-кх и нохчийн мотт дог1а, дуьненан моссо не1 йоьллу дог1а. И дог1а луш ду-кх х1ора стагана и дуьнен чу волучу дийнахь. Йоьллу-кх цу дог1ана массо не1, адамийн деган не1 а.
— Вайга весет санна дека бевзаш болчу нохчийн поэтийн дешнаш.
-Варийлаш, меттан сий делаш, варийлаш, шайн мотт биц ма белаш, варийлаш, шайн кхерчийн дай хилалаш боху цара вайга х1оранга а.
Источник
Варианты сочинений ОГЭ чеченский язык
Абдурзаков Ш. шен дешнашкахь гойту нохчийн мотт хьалдолуш хилар.Иза иштта хилар шеко йоцуш ду,х1унда аьлча нохчийн маттахь дуккха а бу пайдаэца йиш йолуш суртх1отторан г1ирсаш.Оцу г1ирсашца муьлхха а ойла йийца йиш йолуш, хазна ю вайн мотт.Х1ара тезис т1еч1аг1ъеш, хьовсур вай Гайсултанов 1.тексте.
Суртх1отторан г1ирсех шуьйра пайдаэцна яздархочо. Масала 15 предложенехь «йиш йоьхна» боху фразеологизм ялайо автора. Оцу меттан г1ирсо вайна хоуьйту, Вадуд цхьана х1уманна сагатдеш хилар.
36 предложенехь ялийначу «дог-ойла юьйхира» фразеологизмаца говза гойту Гайсултановс мел халонга даьлла к1антана ша кехат аннаш юккъехула чудожадар.
Цу тайпа текстера масалшка хьаьжча, вайн т1еч1аг1дан йиш ю нохчийн мотт «башхачу жовх1арех юьзна йоккха хазна» хилар.
П.К. Услара шен дешнашкахь боху: «Нохчийн мотт къен хетар даржош берш цунах цхьана а кепара кхеташ боцу нах бу. Мелхо а, и мотт, шен г1оьнца адаман ойланан уггаре к1орггера аг1онаш а йийцалур йолуш, ч1ог1а хьалдолуш бу». Цуьнан дешнашца реза ца хила хала ду. Муьлхха ойла, синхаам, хьайна хетарг нийса а,говза а гайта йиш ю вайн маттахь тайп-тайпанчу г1ирсех пайда а оьцуш: метафорех, эпитетех, дустарех и д1.кх. а.
Оцу г1ирсех шуьйра пайдаэцна Ахмадов Мусас шен текстехь.Масала 26 предложенехь ялийна «т1ера б1аьрг д1а ца боккхуш» фразеологизм. Цуьнца автаро исбаьхьчу кепехь гойту вайна текстан турпалхо леррина шена гучу суьрте хьоьжуш хилар.
Текстан 27 предложени ешча кхин цхьа суртх1отторан г1ирс карабо вайна « кхохкийна юьхь» боху эпитет. Оцу эпитетах пайдаэцарца гойту вайна яздархочо Леча шена гучух ч1ог1а цатам хилла, реза воцуш хилар.Цул совнаха кхузахь хаало вайна иза нахах дог лозуш, къинхетаме стаг хилар.
Вайна ма-гарра Ахмадов Мусас шен текстаца тоьшалла до нохчийн мотт хаьлдолуш а, хаза а хиларан.
Къинхетам – иза адаман синхаамех коьртачарехь цхьаъ бу.Кхечу адамна, гонахарчу 1аламна хуьлуш йолу г1ело бен ца хеташ, дог лазар ду аьлла, хета суна иза.
Масала Абубакарова П. текстехь го вайна лазийначу кхокханна орцахъялла жима йо1. Хеда къинхетаме хилар ду иза. Яздархочо вайна иза гойту 9 предложенехь.
Дахарера масал далош, лакхахь ялийна ойла т1еч1аг1ъеш, ала лаьа вайн паччахьах дош. Цомгушчарна, мискачарна г1о деш, царех дог лозуш, царна г1о-накъосталла деш схьавог1уш ву Рамзан Ахматович.
Цу т1ера схьа жам1 дан йиш ю вайн къинхетам адаман амалехь сийлахьчарехь цхьаъ хилар.
Источник
«ТIекхечи дашо гуьйре…»
Нохчийн меттан хьехархочо цIахь бан белла болх
«ТIекхечи дашо гуьйре…»
No media source currently available
ПхьегIаш меттах хьееш йоллу тхайн нана а хезна самаваьлла, корех арахьаьжира со, хенахIотам муха бу-те аьлла. Нохчийн меттан хьехархочо цIахь бан болх беллера тхуна, гуьйренах лаьцна дийцар яздар.
ХIун яздийр ду ца хууш маситта дийнахь даьссачу кехата хьалха хиина Iийначу ас сацам бира, дог ирахӀотто эвлан йистерчу хьуьнха вахана волавала.
Нанас эцна Iаьржачу бесан керла тужурка а йоьхна, цо сатасале бинчу бовхачу хьокхаман ах чета а таIийна, новкъа велира со.
Гуьйренан Iуьйре шийла а, кхоьлина яра. Ша шех хьерчаш ловзу юькъа дохк гича мотталора догIург дерз ду.
УьйтIарчу баIаран диттан кIеллара цхьа ши буй баIарш а гулдина, со кевне волавелча, буька яйн чуьра шен худар дууш доллучу тхан жIало Гудрис, юкъах цадолош бIаьрг туьйхира, со волчу агIор. Цуьнан хьажар шеконан хийтира суна, хIокхо хIун леладо-те сатасале кевне гIерташ, худар даа са ца дуьтуш аьлла.
Урам баьсса бара. Сатасале шен говрана хи мало араволу тхан лулахо СаьIидбек а гIаттаза хан яра иза. Эвлан йистера аре а хадийна, хьалаволавелира со оха «шолагIа» олучу хьуьнан дукъе. Iуьйре мел кхоьлина еанехь а, гуьйренан басарш хаза дара.
Хьуьнаха вулуш, хIора гIулчаца лахлуш, эххаре а дIатийра самаяьллачу тхан эвлан дахаран гIовгIа – наьной кхийкхар, котамаш екар, жIаьлеш летар, бежанаш Iехар, говраш терсар. ТIаьххьара, ас тидам а беш, суна хезнарг дара тхан эвларчу аьчкан пхьеро Эмис жIов еттар.
ЦIен, доIан басахь, можа, цIехо-можа гIаш долчу хутал-бецо марахьерчийна лаьттара, со вогIучу тачане дашо гIашца куьйгаш кхийдо коьллаш.
ШолагIа дукъ а дара гуьйрено йийсаре лаьцна. ЦIе бос богучу гIашна юкъара схьакъийдара цкъачунна мад даланца аьрга хьаьмцаш. Элхьамцаш, хьуьнан кемаш, мадделла а, маддаланза а акха кхораш…
Ма чомехь хир бара цIарца богу дIо-о кхоза акха Iаж, аьлла ойла кхоллаелча, дагабеара суна сайн четахь болу хьокхум.
Айса кисина тесна деана баIарш дохийна, тIамарш а яьхна, четара схьабаьккхина, дегIан йовхоно мела латтийна, хьокхум а кхоллуш охьахиира со.
Iалам хаза дара. Нарт-эрстхойн догIмаш долу гIаролхой санна гобаьккхина лаьттара стигал кхийда пепан дитташ. Царна кIеллара гIа-бамба гулбелла хир бу-кх бIеннаш шерашкахь, бохуш ойла йора ас.
Со хиина Iара хьуьнан юккъехь иттех метар шуьйра хир долчу хин хорша йистехь. Иза даьсса дара. Амма гуш дара мел-лаххара а ши-кхо де хьалха, ломахь догIа а дилхина, цу чохь карзахдуьйлуш ловзуш хи хилла хилар.
Кху хьуьнхахула бIеннаш шераш хьалха а со санна лелла хир ву-кх цхьаъ, мила хилла-те иза, муха нисбелла-те цуьнан кхоллам, бохучу ойланашца хьуьнан кIорге вуьйлира со.
ЦIеххьана хетаделира цхьаъ хийцаделча санна. Эвла йолу агIо гойтуш цхьа билгало ца хаалора. Со тила веллера.
Дукха тIех ойланаш еш а ца Iаш, сайна нийса хетачу агIор дIаволавелира со. Амма иза эрна хиллера. Жимма Iалашо хийцина дукъ хадийра ас. Амма гонах яра цхьана суьртехь лаьтта Iаьржа хьун.
Муствелла, со чуваьлча, суьйренна юург кечйеш йоллучу тхан нанас, юкъах а ца йолуш, элира, ванах кIант, хьо мичахь вара, Iуьйранна дуьйна хIума а кхаллаза лелаш ву-кх хьо, аьлла.
Меца вац цо, нана, аьлла, тужурка неIаре дIа а оьллина, коре охьахиира со къолам а, кехат а эцна: «ТIекхечи дашо гуьйре…»
Источник
Арсанукаев Iабдулла
Нохчийн литературехь билггал йолу меттиг дIалоцуш ю Гайсултанов Iумаран кхолларалла. Коьрта долчу декъана берашна, кегийрхошна лерина яра цуьнан дуьххьарлера произведенеш. Нохчийн литературехь шен исбаьхьаллин произведенеш леррина берашна, кегийрхошна язъечу яздархойх хьалхарниг вара иза. ХХ бIешеран 50–80 шерашкахь нохчийн а, оьрсийн а меттанашкахь кест-кестта арайовлура яздархочун произведенеш.
Гайсултнов Iумар вина 1920 шарахь Шелахь ахархочун Эдалсолтин доьзалехь. Iумаран денана Себибат нохчийн барта дийцарш, туьйранаш хууш хилла. Шена дукхавезачу кIентан кIантана жимчу Iумарна дуьйцуш хилла цо нохчийн къоман туьйранаш. Денанас дийцинчу туьйранашка чIогIа хазахеташ ладегIна ша, хIетахь нохчийн исбаьхьаллин даше бахана безам бу аьлла хета шена литературе шен шовкъ кхоьллинарг, олура Гайсултанов Iумара.
Юьртара школа чекхъяьккхинчул тIаьхьа, 1936-чу шарахь, Грозненски рабфаке деша вахна Гайсултанов Iумар. Дика доьшуш чекхъяьккхина рабфак. Дукха хан ялале Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болабелла. ТIаме а вахна Гайсултанов Iумар, 1941–1943 шерашкахь эскарехь хилла иза.
Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь, 1944-1957 шерашкахь, Киргизехь финансови органашкахь белхаш бина цо. Даймахка цIа вирзича, кхидIа а дешна: чекхъяьккхина Нохч-ГIалгIайн педагогически институтан историко-филологически факультетан оьрсийн меттан, литературин, нохчийн меттан, литературин отделении. 1958 шарахь дуьйна хаддаза Нохч-ГIалгIайн книжни издательствехь дешаран книгаш арахоьцучу отделехь лакхарчу редакторан болх беш вара.
Гайсултанов Iумар яздан волавелла дIадаханчу бIешеран 40-га шераш юккъе даханчу хенахь. Шен дуьххьрлерчу произведениийн рукописаш цо еша луш хилла лингвист, литературовед волчу Мальсагов Дошлукога. ХIетахь Киргизски университетан оьрсийн меттан кафедрин доцент хилла Мальсагов Дошлуко. Лаккхара говзалла йолу Iилманча Мальсагов Дошлуко, вай цIадирзинчул тIаьхьа Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан унивеситетехь профессор вара. Цо гIо дина волалуш волчу яздархочунна литературин болх караберзорехь. Гайсултанов Iумара цунна баркалла аларца хьахайора и хан.
Гайсултанов Iумаран дуьххьарлера книга “Болат-ГIала йожар” араяьлла 1959 шарахь Соьлжа-ГIалахь. Шен цIарах книга йолу повесть а, дийцарш а ду цу тIехь зорбатоьхна. Шира хенахьлерчу нохчийн дахарера гуллакхаш ду “Болат-ГIала йожар” повестан чулацамехь. Дика тIеийцира книгашъешархоша Гайсултанов Iумаран хьалхара книга. Яздархочун кхиам лерира иза критико а.
Нохчийн халкъан барта кхоллараллин буха тIехь язйина хеталуш ю «Болат-ГIала йожар» повесть. Халкъан дукха хьалха хиллачу дахарх долчу барта дийцарех пайдаоьцуш язйина ю иза. Шен повесть тIехь автора гайтина хьалхалерчу заманахь, ширачу хенахь хилла вайнехан дахар, хIетахь адамийн хилла юкъаметтигаш, гIиллакх-амалш, церан Iер-дахарехь Iитталуш хилла гIуллакхаш. Цу тIехь билгалдолу, муха хилла хьалхалерчу заманахь маьршачу адамийн дахар, хIун халонаш лайна цара, муьлш хилла церан доттагIий а, мостагIий а. Яздархочунна оцу хенахьлерчу адамийн гIиллакх-амалш а, дахар а довзарехь гIо дина халкъан барта кхолларалла евзаш хиларо, ширачу дийцарех пайдаэцаро. Повесть йоьшуш вайна го нуьцкъалчу адамийн васташ, паргIатчу дахарехьа къийсам латточу халкъан доьналла, вайна девза тайп-тайпанчу къаьмнех болчу дикачу кIентийн вовшашца долу тешаме доттагIалла, цхьабарт болуш гIевттинчу маьршачу наха шайн мостагIий эшош хиларан хьелаш.
Яздархочо леррина гойту повестан турпалхой, церан гIиллакхаш, духар, лелар: Iаьржачу кхакханан месала куйнаш, логе кхаччалц долу ветанаш дIа а доьхкина йолу цIахь дечу кIадинах тегна гIовталш, пезагаш тIехула кога юьйхина, кIеда ча чу а диллина, наьIаран мачаш, гIовталшна тIехула дихкинчу доьхкарех кхозуш еха шаьлтанаш. Иштта духар а дуьйхина волу воккха ши стаг Нажий, Цицкий кхайкхина луларчу юьрта воьдуш ву. Шайн уггаре кегийчарах цхьацца бер Лечий, Кхокхий а ду цу шиммо шайца дуьгуш. Дуьне хаздеш, Iалам самадоккхуш йогIуш йолчу бIаьстенан дезде тIекхачарна, иза даздеш дакъалаца хьошалгIа кхайкхина воьдуш ву воккха ши стаг. Повесть тIехь къеггина гайтина оцу ширачу заманахь дезде тIедеача, я цхьа вон-дика Iоттаделча, адамаша беш хилла лерамаш.
Талорхоша, тешнабехкаца тIехьашха тIелетта, воккха ши стаг Нажий, Цицкий охьа а тоьхна, куьйгаш дихкина йийсардира. Изза дира Нажин кIантана Лечина а. «Буьрсачу лаьмнашкарчу буьрсачу Болат-ГIала дIадигира талорхоша йийсарш». ГIалин дайша-талорхоша, шайна къар ца велча, Нажий, Цицкий кIоргачу Iин чу кхоьссина, Леча Гуьржех а вигина воьхкина. Юьхьанца гуьржийн цхьана элан жа дажош хилла Леча, цул тIаьхьа реми тIе хIоттийна. Цигахь ялх шо доккхуш, ша санна болчарна юккъехь накъостий а карийна, мелла а дуьне, адам а девзаш, лата а Iемаш, анддаваьлла Леча. Леча а, цуьнан накъост гуьржи Хвичо а, даим бохург санна, цхьаьна гойту повесть тIехь. И шиъ цхьабарт болуш, вовшашна чу садиллина, вовшийн чIогIа терго еш хилар гайтина яздархочо. Цу шиннан ойланаш хьанал ю, Iалашонаш беркате ю. Оцу некъа тIехь чIагIвала, шайн Iалашонаш кхочушъян цу шинна гIо до воккхачу стага Иагос. Иаго шина кIентан терго еш хилл, цо бийцина Лечина даймахка боьду некъ, хьехар а дина, вада аьтто а баьккхина, ваккха ма-веззара новкъа ваьккхира Иагос ши кIант. Лечин а, Хвичон а хьуьнарш кхиарехь, цу шиннийн гIиллакх-оьздангалла кхиарехь мехала хилла, ши кIант эла волчохь волуш, Иагос церан бина тергам.
Лечас чIагIо йинера Болат-Галарчу талорхошца тIом латто. Кхуьнан юьртахоша а сацам бинера: «дийнахь а, буса а саццаза, бохийна дIабаххалц, Болат-ГIаларчаьрца тIом латто, церан бен, лаьттина меттиг ца юьтуш, бохийна дIабаккха». Болат-ГIалара талорхой тIаьхьа-тIаьхьа нахана даккхий зенаш деш чIогIа зуламе бевллера, уьш боха а бина, церан гIала йожийча бен адамаш паргIат дехар дацара. Лечас а, цуьнан накъосташа а воккхачу стеган Чалин куьйгаллица говза а, майра а тIелатарца паргIат бехира йийсарехь латтийнарш, эшийра талорхой, йожийра церан туш хилла лаьттина Болат-ГIала.
ЦIеначу маттаца, исбаьхьаллин сурт хIоттош, язйина ю повесть. Талорхоша йийсар а дина, «хьалхаваьлла куьйгаш дихкина воккха ши стаг а, юххе хIоьттина йоьлхуш йогIуш Кхокха а йолуш», и турпалхой дIабигар гайтинчул тIаьхьа, автора боху: «Новкъахь Кхокхас даьхна зезагаш охьакхиссинчохь дисира, маргIал а делла». Зезагаш адамийн дахарехь а, Iаламехь а сирланиг, хазаниг, исбаьхьниг шайца дозаделла хуьлуш ду, цара бIаьрг белабо, самукъане во. Ткъа зулам дикачунна дуьхьал ду, цо диканиг, сирланиг дохадо, хIаллакдо. Кхузахь маргIалделла зезагаш ша-тайпа метафора ю, цо кхин а чIагIдеш санна хетало талорхоша дина долу зулам. Иштта меттигаш алссам а ю повесть тIехь.
Шайн маьIна ду повесть тIехь Iаламан суртий а. Йоккхачу исбаьхьаллица кхоьллина долу и буьрса Iаламан сурташ а хьалхалерчу хенахь хиллачу адамийн буьрсачу дахарца цхьаьнадогIуш ду.
Маьршачу халкъо Iазап ца лов, цо шена паргIато йоккху, цо эшабо муьлхха а мостагIий. Халчу хенахь халкъана хьалха бовлу дика кIентий, цара халкъ вовшахтуху паргIатонехьа болчу къийсамна, толаме кхачадо. Иштта ду «Болат-ГIала йожар» повестан коьрта маьIна.
1960 шарахь араяьлла яздархочун шолгIа книга “Кавказан лаьмнашкахь”. Дийцарш дара цу тIехь зорбатоьхна. Кхин ши шо даьлча зорбатоьхна “Сема лергаш” цIе йолу дийцарийн книга. Царна тIаьххье араевлла керла книгаш “Къийсаман новкъахь” (1963), “Керлачу дахаре”(1964), “Тешаме доттагI” (1965). Оцу произведенийн коьрта тема берийн, кегийрхойн дахар дара, церан уьйраш, лехамаш бу авторан тидамехь. Шен турпалхойн ойланаш, гIиллакхаш, гуллакхаш говза гайтина яздархочо, берийн психологица догIуш ду цо кхоьллина исбаьхьаллин васташ, сурташ. Гайсултанов Iумара и книгаш берашна, кегийрхошна лерина ю. Иза нохчийн литературехь керла дара. Яздархочо шен ерриге кхолларалла берашна лерина хилар къоман литературехь даьржина дацара, оцу гIуллакхехь Гайсултанов Iумар хьалхарниг ву.
Москвахь «Детская литература» издательствехь 1965 шарахь арахоьцу оьрсийн матте а яьккхина «Iаьрби» це йолу повесть. Украинийн маттахь а араяьлла «Iаьрби» повесть. Цул таьхьа, Соьлжа-ГIалахь нохчийн а, оьрсийн а меттанашкахь зорбатоьхна «Массарна а боьлийла малх» повесть а. Нальчикехь 1969 шарахь берийн литературин хьокъехь хиллачу совещанехь Къилбаседа Кавказехь тIаьххьарчу шерашкахь берашна арахецначу произведенешна юкъахь тоьллачех лерина Гайсултанов Iумаран «Массарна а боьлийла малх». Молдаванийн маттахь а арахецна и повесть.
Масех басня а ю Гайсултанов Iумаран кхоллараллехь. Царах ю «Барзо амал ца хуьйцу», «Кхо стуй, борззий» цIерш йолу баснеш. Дукха хьолахь баснешкахь, уьш дIайолалуш я чекхйолуш даладой авторера дешнаш хуьлу. Оцу дешнашкахь къеггина билгалдолу баснин коьрта маьIна. Амма и коьрта маьIна шайца гучудолу авторан дешнаш доцуш а хуьлу баснеш. Ишттачарах ю «Кхо стуй, борзий» басня. Оцу тайпанчу баснин маьIна а, цо луш болу кхетам а цуьнан чулацамца билгалболу. Борз басни тIехь мекарло йолуш гайтина, цо шен ямартан Iалашо мекарлонца кхочушйо. Барт болуш цхьаьна болчу кхаа старна дуьхьал ца ялало борз, цундела барт бохийна цхьацца а дохий, хIаллакдо цо стерчий. Вовшашна юкъара барт боьхча, хIаллакхилира кхоь а сту. Юьхьанца кхаа стеран цхьабарт болчу хенахь царна цуьрриг а кхераме яцара борз. Гуттара уьш бертахь хиллехьара, вовшийн лардеш, Iалашдеш, берзан эладитане ла а ца доьгIуш леллехьара хIаллакьхир дацара. Авторан шегара жамI дар доцуш, баснин текстехь гучудолу маьIна.
Нохчийн Республикин тайнигин театрехь еххачу хенахь кхиамца х1иттийна яздархочун пьесаш «Турпал», «Лечарчий», «Дашо бIар», «Хьуьнхара цIа».
Гайсултанов Iумаран «Малика», «Мила ву хьо?» повесташ яздархочун кхоллараллехь керла агIо яра. “Малика” повестан коьрта турпалхо – нохчийн къона зуда Малика библиотекарь йолчуьра дIа а яьлла, юьртабахаме балха йоьду. Къинхьегамехь, юкъараллин дахарехь дакъалацаран Iалашо ю цуьнан. Шен нийсархошца цхьаьна юьртабахам дебош ю иза. ХIайттараллица вовшахтуху Маликас шен звенон болх, кхечаьрца йоьхье бевлича, толам боккху цуьнан звенон декъашхоша.
Малика къинхьегамехь гайтарца цхьаьна цуьнан синхаамаш, безам, ойла гайтина яздархочо. Маликин оьзда васт цуьнан хьаналчу къинхьегамехь, цуьнан адамашца йолчу дог-ойланца, цо шена хьалха хIиттош йолу Iалашонаш гайтарца, уьш кхочушъярехь цо дечу гIуллакхашца билгалдаьккхина автора.
Повестан персонажех хIора а шен сибат-аматца, кхечарах къаьсташ йолчу амалца, шен меттан башхаллашца вовшех къаьсташ ю.
Шен хенахьлерчу юьртабахаман проблематика ю яздархочо “Малика” повестехь къастийнарг.
«Мила ву хьо?» шина книгех лаьтташ йоккха повесть ю. Кегийчу нехан васташ кхоьллина яздархочо, церан дахаран Iалашонаш, лехамаш гайтина. Замано дахьаш долу керланиг, беркатениг чIагIдеш, новкъарло еш долчуьнца къийсам латтош кхуьуш бу кегийрхой.
1974 шарахь зорбанера араяьлла Гайсултанов Iумара исторехь хиллачийн буха тIехь язйина повесть “Александр Чеченский”. Исторически тема ойу автора шен керлачу произведенехь. Паччахьан Iедало колониальни Iалашонаш кхочушъеш Кавказехь тIом латтийначу хенахь а оьрсийн прогрессивни нехан нохчашца хилла беркате юкъаметтигаш гойту автора шен повестехь. А. С. Пушкина бовхачу безамца вийцинчу Николай Раевскийс тIе а лаьцна, кхиийначу нохчочун Александр Чеченскийн кхоллам гойтуш ю повесть. Нохчийчуьра тIеман алонгара дIавигина кIант Н. Раевскийн доьзалехь кхиъна. Московски университет чекх а яьккхина, лакхара образовани а, культура а йолуш волчу Александр Чеченскийс шен хенан тIеман говзалла караерзийра. Инарла-маойра чине кхечира иза. ТIамехь тIехмайралла, хьуьнарш гайтарна коьртакомандующий М. И. Кутузов а лерам болуш хилла Александр Чеченскийга. Оьрсийн поэт а, тIемало а волчу Денис Давыдовс а дуккха а диканиг яздина шеца партизански отрядехь хиллачу Александр Чеченскийх лаьцна.
Дуккха а исторически хиламаш чулоцуш ю повесть. Уьш авторна эшна шен турпалхочун дахар а, цуьнан амал кхиаран хьелаш а кIорггера довзийтархьама.
БерхIитталгIачу бIешеран шолгIа эхе юкъал тIехъяьллачу хенахь Алдара Ушурма коьртехь а волуш нохчийн а, Къилбаседа Кавказан кхидолу къаьмнаш а паччахьан эскаршна дуьхьал шайн паргIато ларъеш гIовттар гойтуш дIайолало повесть. Говзачу исбаьхьаллин кепехь гайтина произведени тIехь и исторически бакъдерш. Повестан композици чолхе а йоцуш, турпалхойн васташ дика гойтуш а, автора идея къеггина билгалйоккхуш а ю. Кавказера, Россехара я Францера хиламаш буьйцуш а бакъдолчунна тIера ца волу автор. Произведени тIехь ша гойтуш долу гIуллакхаш яздархочо кIорггера теллина хилар хаало книга йоьшуш. Халкъан патриотизм, майралла билгалйолучу сурташца, говза кхоьллинчу исбаьхьаллин васташкахь гайтина 1812–1814 шерашкахьлерчу Даймехкан тIамехь оьрсийн халкъо Наполеонан эскарш эша а дина, Даймохк паргIатбаккхар. Оцу тIамехь къаьсттина билгалдевлла долу Александ Чеченскийн бIаьхочун хьуьнарш хьакъдоллучу исбаьхьаллин басаршца гучудаьхна яздархочо. Амма цо тоам ца бина шен турпалхочун бIаьхаллин хьуьнарш дийцарх, цуьнан васт дуьззина кхоьллина автора. Повестехь вайна гайтина Александр Чеченскийн ойланаш, цуьнан цIена безам, йовха доттагIаллин уьйраш, даймахкана, халкъана иза хьанал хилар. Ша вина меттиг, дай баьхна мохк – Нохчийчоь дагаеъча, цуьнан дог дуткъадалар хаало вайна. И дерриге а яздархочо кхочушдина дагах хьакхалуш долчу исбаьхьаллин васташца, сурташца. Говза язйинчу произведенин билгалонаш ю уьш.
Повестан хиламаш 1816 шарца чекхбовлу, амма эпилогехь автора хаийтина шен турпалхочун кхидIа хиллачу дахарх дерг а.
Нохчийн исторически прозехь дикачарах ю “Александр Чеченский” повесть. Кхоллараллин таронаш яккхий йолуш вара Гайсултанов Iумар. Яздархочун кхолларалла берийн, кегийрхойн литература кхиарехь мехала яра. Цуьнан произведенеш хIинца а школашкахь, вузашкахь Iамош ю.
Гайсултанов Iумар кхелхина 1980 шеран 1-чу февралехь Соьлжа-ГIалахь.
Гайсултанов Iумаран произведенеш
НОХЧИЙН МАТТАХЬ
Болат-гIала йожар. Повесть, дийцарш. Грозный, 1959.
Кавказан лаьмнашкахь. Дийцарш. Грозный, 1960.
Сема лергаш. Дийцарш. грозный, 1962.
Къийсаман новкъахь. Повесть. Грозный, 1963.
Керлачу дахаре. Повесть. Грозный, 1964.
Тешаме доттагI. Дийцарш. Грозный, 1965.
Малика. Повесть. Грозный, 1966.
Массарна а боьлийла малх. Повесть. Грозный, 1967.
Болат-ГIала йожар. Повесть// Орга. «Орга» журналан библиотека. 2003. № 4 (5).
ОЬРСИЙН МАТТАХЬ
Арби. Повесть. М., 1965.
Пусть солнце смеется всем. Повесть. Грозный, 1968.
Избранное. Александр Чеченский. Повесть. М., 2009.
Урокан тема: Мамакаев Мохьмад Амаевич. «Зеламха» романан турпалхочун обарган Зеламхан васт.
1алашо:1. Романан хиламашкахула коьртачу турпалхочун дахар цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.
2. Вайн заман кегийрхой ишттачу турпалхойх масала а оьцуш г1иллакх оьздангаллица кхиор.
3.Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.
Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.
Урок д1аяхьар.
1.Урокан кечам бар.
Хьехархо: Де дика хуьлда шун массера!
Хьеший шу марша дог1ийла! Тахана вай д1ахьур ю литературан рог1аллин урок.шайн оьшуш болу г1ирс схьаэций кечло.
Автора хIокху шен историйн романехь вайна вовзуьйту коьрта турпалхо, шен заманехь паччахьан Iедалан къизалло, халкъан тIехь латточу Iазапо, къоман Iадаташ емалдаро маьршачу дахарх хадийна, лаьмнашца Iуьллучу жимчу юьртара Харачуьра къона вахархо Зеламха ву. Оцу Iедалан харцонна дуьхьал нийсо езаш къийсамехь ша латтарца махкахь а, махкал арахьа а халкъашна къонах санна вевзаш билгалволу иза.
Паччахьан олаллин дукъ дазделла гIорасиз хилла, цхьанхьарчу орцане сатесна висинчу муьлххачу а къехочунна дагавогIуш хилла майра Зеламха. Амма, XX-чу бIешеран юххехь, оцу харцонна дуьхьал цо болийна и къийсам кхойтта шарахь бахлой, хеда, нийсонан масалх.
2.Ц1ера болх таллар.
Сценка: 1901-чу шарахь , шийлачу гуьйренан де серладолуш Веданан г1опера арабаьхна и тутмакхаш буьйсанна хан яьллачу хенахьСоьлжа Г1аларчу ширачу набахте кхечира. Царех шиъ, цхьацца воккхуш, хаттарш дина, камераш чу авоьллина, не1арехь лаьттачу г1арроле, мохь тоьхна, кхозлаг1ниг чувалавайтира набахтин кемсарлехь болх беш 1ачу эпсаро. Оьг1азуо айвелла, когашкара дуьйна коьрте кхаччалц тутмакхе а хьаьжна:
-Хьан ц1е муха ю?-хаьттира эпсаро.
-Зеламха,-элира и хаза хьаьвзина,1аьржа мекхаш долчу къуоначу стага.
-Ден ц1е?
-Гушмазукъа.
-Маса шо ду хьан?
-Ткъе ворх1алг1а.
-Вина меттиг?
-Веданан к1оштара, Харачойн –эвла.
-Муьлхачу къоманах ву хьо?
-Нохчо.
-корматалла?
-Ахархо.
Кхин тутмакхе хаттар ца деш . кест-кеста цу шеен ирхъхьаьвзинчу т1апачу мераца цхьаьна и хьаьрса корта айбой ,тутмакхах б1аьрг а тухуш: дег1ана юккъерачу барамехь ву, коьрта т1ера чо-1аьржа бу, цкъоцкъамаш. Мекхаш-1аьржа ду, маара а, бат а шайн барамехь ю,юьхь -ц1ена, б1аьргаш таь1ано- мокхачу басехь,йоцца лергина, ч1ениг к1ел йитина маж а-1аьрж,кхин а билгалбаккха битам бац, аьлла д1аяздира эпсаро тутмакхан массо а амат.
Шега кхин х1ун хоту, ца хууш леррина д1ахьаьжинчохь Зеламха висча , оьг1азваханчу эпсаро вон б1аьргаш а къерзош:
-Х1ун до ахь, ши б1аьрг хье т1е а баьккхина? Со Д1акхалла-м ца воллу хьо?-аьлла, аз айдира.
Кхин шена т1ера д1а ца вирзича, вист ца хуьлуш, къеззиг ойла а йина.
-Х1ан-х1а, -элира Зеламхас, шена ледаро хуучу оьрсийн метан дешнаш вовшахтесна, бегаш бечуха, вела а къежаш,-со хьакха юуш вац.
Т1аккха довхачу хе вагийча санна, хьала а иккхина:
-Къу , зуламхо!… курхалча!… Ас вахкор ву хьо кху чохь…Хьакха мичахь ю хоуьйтур ду хьуна ас кху чохь, ж1аьла!- бохуш мохь хьоькхура эпсаро.
Цкъа-шозза цуьнга и мохь ма хьаькха. -Цу декъазчу тутмакхо хьуна дина х1ама дац, -ала дагадеъча а, х1ан-х1а , кхузара нах кхарна шайна дика бевзаш хила а тарло аьлла, дош ца олуш, сецира тутмакхаш балош веана поручик
3. 1амицнарг т1еч1аг1дар.
Хьехархо: Вайна ма хаара тахана вай вуьйцург обарг Зеламха ву.
Хьалхе урокехь вай романан чулацам къасточу хенахь вай билгалдаьккхира Зеламха къонах хилар. Цуьнах лаьцна стихотворени, кица я шира дийцар кечдан дезара аша. Кийча дуй шу?
Дешархоша рог1аллица д1адоьшу кицанаш:
— Даймохк безаш воцург къонах вац
-Яхь йоцу к1ант Даймахкана хьакъ вац.
— Ша вина, кхиъна Даймохк мел хьоме, мел мерза, мел сийлахь бу яхь йолчу к1антана
-Майра хиларх ца олу стагах къонах ву.Адамашна пайдехь волчух олу дика къонах.
-Къонахчун ц1е халкъо йоккху. Ша шен ц1е яккхарх къонах ца хуьлу.
-Стаг шен дешан да хила веза. Шен дешан да воцург къонах ца хилла я хир вац.
-Вуьззина къонах цкъа а шен бала балхош вац
Хьехархо: Вуно хаза кицанаш дали аша Къонахаллех лаьцна дуккха кицанаш хилла вай, цо гойту вайн халкъана даима мехала хетарг—къонахалла хилар. Стеган къонахалла цкъа а баьккхинчу толамех гайтинчу доьналлех билгалдаьлла 1аш дац. Даима цуьнца долчу г1иллакхашца цо дечу кегийчу даккхийчу а г1уллакхашца билгалдолу.
Х1инца вай романах хиламах, авторах лаьцна хаарш карладохур ду.
-Мила ву «Зеламха» романан автор?
-Х1ун хиламаш бу цу т1ехь буьйцуш?
Дешархо: «Зеламха» романан автор Мамакаев Мохьмад Амаевич ву.
Дешархошка Мамакаев М. А. кхоллараллех лаьцна дуьйцуьйту.
Хьехархочо:Мамакаевс язйина стихаш евзи шуна ?
-хьа юьйцур яра суна уьш. «Т1улгаша а дуьйцу», «Орган т1ехь са тесна», «Даймахке», »Зама».
Хьехархо: Х1инца вай тобанаш йийр ю. Аша шайн тобанашна ц1е тилла еза (дахар , маршо, яхь)
Х1ора тобанна луш т1едиллар ду.
-Дешнашца Зеламхан куц, кеп х1оттадар.
Хьехархо: кхин д1а х1ора тобанна пхиппа хаттарш ло.
1.Мила ву Солтамурд?
2. Зезаг мила ю?
3.Х1ун бахьана дара Зеламха а кхин гергарнаш набахте бахийтар?
4.» Х1ун дийра ду и делан кхел иштта хилла-кх, элира Хушулас, шен деган лаам а та1ийна.»-х1унда олу цо иштта.
5.- Ой юха ц1а дирзича, вай стенга даха деза?-цецъелира зуда. Цубалхах шеен х1усамнана ца кхетарг хиларх тешначу Зеламха, г1аддайна вела а къежна:
-Хьалхацкъа юха дерза мА деза цига, хаьий хьуна?-хаьттира Зеламхас. И хьун ала г1ерта шен зудчуьнга?
6.Набахтера Зеламхан накъостий муьлш бу ?
7.Мила ву писарь Зеламхан?
8.Шаьш Г1излара-г1алара банке кхаьчча, х1ун аьлла коьртачу казначейн т1евирзира Зеламха?
9.Мичахь вара иза?
10.Зеламхан к1ентийн ц1ераш ?
11.Солтамурдан к1ентан ц1е?
12.Зеламхана гина г1ан, муха дара?
13.Элмарзас бина тешнабехк?
14.Обарго паччахьан эпсаршка ша т1аьхьара бечу т1амехь х1ун олу?
Синквейн ялае шайн табанна тиллинчу ц1арна.
М-ла: Дахар
1.-
2.-
3.-
4.-
5.-
Къонах.
1.-
2.-
3.-
4.-
5.-
4.Жам1 дар. 1)Слайд.
-
Х1ун зама ю романехь гайтинарг?
-
Х1ун догойла кхоллаелла шун повесть ешча?
-
Х1ун бахьана ду Зеламха обаргалла лело араваьккхинарг?
-
Зеламхас ша цхьаъ висаран ечу ойланин маьгна муха хета хьуна?
-
Шуна лаьарий шайн дахар иштта хуьлийла?
2) Хьехархо: Вайн халкъахь олуш хилла шен бийца къонахий боцург –къам дац, шеен дийца къам доцург къонах вац.
Вай кхин а къонахий бу бийца .Масала :
Слайд Байсангур Беноевский.,
Шейх Мансур.,
Ханпаша Нурадилов.,
И. Бейбулатов массане бу уьш вайн бевзарш ца бевзарш , даима сий дир дув вай царна. Оцу лакхене кхача дала шуна хьуьнар лойла.
Урокехь дика дакъа лецира1…,2…….,3……..,
5. Ц1ахь : «Зеламха» роман ешар, хаттаршна жоьпаш дала хаар.